185
9.4 O`rtacha va chegarali mahsulot.
Ishlab chiqarish jarayonvda jonli mehnatdan foydalanishni o`rtacha va
mehnat chegarali mahsuli tushunchalari yordamida ifodalash mumkin. 9.2-
jadvalning 4-ustuni mehnat o`rtacha mahsuli APl ni ko`rsatib turibdi, bu
foydalanilgan omil birligiga to`g’ri keladigan mahsulot ishlab chiqarish hajmini
o`zida aks ettiradi. O`rtacha mahsulot ishlab chiqarish hajmi Q ni umumiy mehnat
sarflari L ga taqsimlab aniqlanadi. Bizning misolimizda o`rtacha mahsulot dastlab
ko`payadi, biroq mehnat sig’imi 4 birlikdan oshgan sari kamaya boshlaydi. 5-
ustunda mehnat chegarali mahsulotlari MPL ko`rsatilgan bo`lib, bular mehnat sarfi
bigga birlikka ko`payishi natijasida ishlab chiqarilgan qo`shimcha mahsulot
hajmidir.
Masalan, kapital miqdorga o`zgarmagan holda ya’ni u 10 birlik bo`lgani
holda mehnat sarfini 2 dan 3 birlikka ko`paytirish mahsulot hajmini 30 dan 60
birlikka oshiradi, ya’ni qo`shimcha ravishda 30 birlik mahsulot (60—30) hosil
qiladi. Mehnat chegarali mahsuli AQ/AL tarzida yoziladi (ya’ni, mehnat sarfi AL
bitta birlikka ko`payishi natijasida ishlab chiqarish hajmining o`zgarishi ya’ni AQ).
Mehnat chegarali mahsuloti foydalaniladigan kapital miqdoriga ham bog’liq.
Masalan, kapital sarfi 10 dan 20gacha ko`paysa, mehnat chegarali mahsulotining
ko`payishi extimoli bo`ladi. O`rtacha mahsulot singari chegarali mahsulot ham
avval ko`payadi, keyin esa pasayadi, biroq u faqat mehnat sarflari 3 birliqdan
oshgandagina pasaya boshlaydi.
Yakun chiqaramiz: Mehnat o`rtacha mahsuloti = ishlab chiqarish hajmi /
mehnat sarflari = Q /L.
Mehnat chegarali mahsuloti = ishlab chiqarish hajmining ko`payishi /
mehnat sarflarining ko`payishi / AQ/AL.
9.2-jadvalda berilgan axborotning chizma tasviri hisoblanadi. Biz rasmdagi
barcha nuqtalarni yaxlit chiziqlar orqali birlashtirdik. 9.2-a rasm ishlab chiqarish
hajmi o`sishini, biroq maksimum 112 birliqdan iborat maksimumga etmaganini va
kelgusida pasayishini ko`rsatadi. Ishlab chiqarish egri chizig’ining bu qismi uzuq-
uzuq chiziq bilan belgilangan bo`lib, u bilan mehnat sarfi 8 birlikdan yuqori
186
bo`lganda ishlab chiqarish texnologik jihatdan samarali emasligini ko`rsatadi,
demak u ishlab chiqarish fuktsiyasining qismi hisoblanmaydi. «Samaradorlik»
tushunchasi manfiy chegarali mahsulotni inkor etadi. 9.2-rasmda o`rtacha va
chegarali mahsulotlar egri chizig’i ifodalangan.
Urtacha mehnat mahsuli — bu kiritilgan mehnat omili miqdoriga bo`lingan
umumiy mahsulotdir. V nuqtada o`rtacha mahsulot ishlab chiqarish hajmi (60)ni
kiritilgan omil Zga bo`linmasini aks ettiradi, yoki 20 birlikka teng kiritilgan
mehnat omilini yoki mehnat sarflarini ko`rsatadi. Ko`rinadiki, ushbu o`rtacha
mahsulot umumiy mahsulot egri chizig’ining dastlabki holatdan V nuqgasigacha
bo`lgan egilishi bilan o`lchanadi. Umuman, o`rtacha mahsulot umumiy mahsulot
egri chizig’ining qaysi bir nuqtasida keskin egiladi. Bu egilish boshlang’ich
nuqgadan to shu nuqtagacha bo`ladi. Hatto yuzaki o`rganish ko`rsatib turibdiki,
o`rtacha mehnat mahsuli o`zining maksimal miqdoriga V nuqgada etadi. Bu
nuqtada chiziq o`zining dastlabki holatiga nisbatan eng katga burilishga ega bo`lib,
keyin pasayadi.
Mehnat chegarali mahsuli — bu umumiy mahsulotni kiritilgan omil
mehnatning yoki mehnat sarflarining unchalik katta bo`lmagan o`zgarishiga
javoban siljishini ifodalaydi. Geometrik jihatdan chegarali mahsulot, ishlab
chiqarish egri chizig’ining qaysi bir nuqtasida mahsulot chiqarish egri chizig’ining
xuddi shu nuqtadagi egilish burchagiga teng. Mahsulot ishlab chiqarish egri
chizig’ining og’ish burchagi o`z navbatida shu nuqga orqali o`tkazilgan urinma
chiziqning egilish burchagiga teng. Shunday qilib, A nuqtada chegarali mahsulot
20 birlikka teng bo`ladi, chunki urinma chizig’ining burchak koeffitsienti mahsulot
ishlab chiqarish egri chizig’iga nisbatan 20ga teng. Urinma chiziqlarni mahsulot
ishlab chiqarish egri chizig’iga nisbatan burchak koeffitsientlarini o`rganar
ekanmiz, mehnat chegarali mahsuli dastlab o`sib borishi, mehnat sarflari 3 birlik
bo`lganda o`zining cho`qqisiga chiqishi, keyin esa S nuqtadan D nuqtagacha
siljigan sari pasayib borishini ko`ramiz. D nuqtada ishlab chiqarish hajmi
maksimumlashadi, urinma chiziqning mahsulot ishlab chiqarish egri chizig’iga
187
nisbatan egilishi Oga teng va chegarali mahsulot ham Oga teng bo`ladi. Bu
nuqtadan yuqorida chegarali mahsulot manfiylashadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
