I. A. Axmedov, N. S. Saidxo‘jaeva

 

---

11 
I-BOB. RADIOAKTIVLIK VA IONLASHTIRUVCHI NURLANISHLAR 
TO‘G‘RISIDA UMUMIY MA’LUMOTLAR 
1.1.
 
“Radiatsiya xavfsizligi” fanining maqsadi,
vazifalari va o‘rganish obyektlari 
Radiatsion himoyaning asosiy
maqsadi
– biosferaning radioaktiv moddalar 
bilan ifloslanishiga yo‘l qo‘ymaslik, odam va hayvonlar organizmini zararli 
nurlanishlardan asrash va h.k. Zararli nurlanishlarning organizmga biologik ta’siri 
haqidagi ma’lumotlar radiatsion himoya yoki radiatsion xavfsizlik me’yorlarini ishlab 
chiqish uchun asos bo‘ladi. Radioaktiv moddalar bilan ishlaganda yoki ulardan 
foydalanishda xavfsiz sharoitlarni ta’minlash, avvalo, xodimlarni xavfli nurlanishlar 
manbai (yadro reaktorlari, gamma-defektoskoplar, radioizotop termoelektr generator 
va b.) ta’siridan ishonchli himoya qilishdan iborat. 
Radiatsiyaviy xavf va undan xavfsizlikni ta’minlash to‘g‘risida aholi va 
xodimlarni nazariy bilimlarga ega qilish, bilimdonligini oshirish birinchi bosqichdagi 
xavfsizlik ishlari hisoblanadi. Bo‘lajak mutaxassis va rahbar xodimlarning 
radiatsiyaviy xavfsizlik to‘g‘risidagi bilimlari kelgusi ishlab chiqarish faoliyatida 
ko‘plab ishlovchilar va aholiga foydasi tegadigan va oxir-oqibatda mamlakat va aholi 
uchun foydali ishdir. Aholining va xodimlarning soha bo‘yicha savodxonligi ularning 
radiatsiyaviy avariyalar holatida, nurlantirish manbalari bilan muloqotda vahimaga 
tushib qolmasligi va o‘zini yo‘qotib qo‘ymasligining asosi hisoblanadi. Nurlanish 
bilan bog‘liq kasalliklarning oldini olish mumkinligi, ularni davolanishi mumkinligi
xodimlar va aholi ishonchini hosil qiladi, tushkunlikka tushishining oldini oladi. 
Ularning ruhiy tayyorgarligini shakllanishiga xizmat qiladi. 
Xalq xo‘jaligining turli sohalarida, ishlab chiqarishda odam uchun zararli nur 
chiqaruvchi ishlab chiqarish asbob-uskunalari, dastgohlari mavjud. So‘ngi yillarda 
radiotexnika, tibbiyot, yadro-fizikasi, axborot va boshqa sohalarda radiaktiv nur 
chiqaruvchi potensial xavflar mavjud. Ulardan to‘g‘ri foydalanmaslik, ulardagi 
nosozliklar va boshqa sabablardan nur kasalligiga tushayotgan odamlar uchrab turadi. 
Tibbiyot sohasida ishlatilayotgan radiaktiv nur bilan bog‘liq asbob uskunalarga ham
ularning mutloq himoya qiladigan qurilma va vositalariga kafolat etarli emas.
Nur kasalligiga chalinayotganlar orasida soha xodimlaridan tashqari o‘smir 
bolalar ham uchrab qoladi. Ular nimadan va qayerdan nur ta’siriga tushib qoladi. 
Manbalardan ma’lumki so‘nggi avlod televizor ekranlari, kompyuter monitorlari nur 
chiqarishdan yaxshigina himoyalangan, ularning oldingi avlodlarida himoya choralari 

---

12 
anchagina past bo‘lgan. Ulardan surunkali foydalanish ham sabab bo‘lishi mumkin. 
Hozirgi vaqtdagi aloqa vositalari, texnikalari, ularni ishlab chiqaruvchilar ham 
nurlanish bo‘yicha potensial xavflarga ega. Ayniqsa, foydali qazilmalar bilan 
shug‘ullanuvchilar: uran, plutoniy, qo‘rg‘oshin va boshqa soha konchilari, ularni 
tashishda, saqlashda va qayta ishlashda ishtirok etuvchilar, nur chiqaruvchi 
asboblarni ishlatuvchilar, yadro-fizikasi bo‘yicha laboratoriya - tajriba ishlarini 
o‘tkazuvchi tadqiqotchilar ham nurlanish olishlari mumkin.
Radiatsiya – bu energiyaning zarrachalar yoki to‘lqin shaklida tarqalishidir. 
Yorug‘lik, ultrabinafsha nurlar, infraqizil issiqlik nurlantirish, mikroto‘lqinlar, 
radioto‘lqinlar radiatsiyaning turli shakllaridir. Ayrim nurlanishlar ionlashtiruvchi 
nomini olganki ular nurlangan moddalarda ionlashishni sodir qiladi. Ularning 
odamga salbiy ta’siri og‘ir oqibatlar bilan yakunlanadi. Shu sababli, mazkur fan 
o‘quvchilarda radiatsiyaviy xavfsizlik to‘g‘risida tushunchalarni hosil qilishga manba 
bo‘ladi. Buni bilgandan so‘ng ular bilan munosabatda e’tiborli bo‘lishlari tabiy. 
Radiatsiyaviy nurlar 
β
turlarga bo‘linadi. Ularning odam tanasiga nisbatan
o‘tuvchanligi quyidagi rasmda (1.1-rasm) ko‘rsatilgan.