I – bob. Yulduzlarning paydo bo’lishi va evolyutsiyasi

1.7. Yulduzlar xarakteristikalarini o’zaro bog’lanishi. Gersshprung-Ressel diagrammasi

1905-yili Daniyalik astronom E Gersshprung yulduzlarini yorqinligi turlicha farq qilishini aniqlab katta yorqinlikdagi yulduzlarni gigantlar, kichik yorqinliklarini karliklar deb nomlash g’oyasini ilgari surdi. 1913 yili Gershshprung-Resseldan xabarsiz Amerikalik astronom G.Ressel yarqirashi nomalum bo’lgan juda ko’p o’rganilgan yulduzlarni spektri va yorqinligini o’zaro solishtirib bunday xarakteristikalar o’rtasida bog’lanish borligini aniqladi. Ressel bu bog’lanishni keyinchalik Gersshprung-Ressel degan diagrammani tuzishdi .

Bu diagramma kiyinchalik juda ko’p astronomlar tomonidan o’rganilib o’ldirildi. Bunday diagramma 1-rasmda ko’rsatilgandir. Spektral sinflar va rang ko’rsatgichlari yulduzlarni temperaturasiga bog’liq ekanligi sababli diagrammaning gorizontall pastdagi o’qiga spektral sinflar yoki rang ko’rsatgichlari, yuqori gorizontall o’qga yulduzlarni temperaturasi o’ng vertical chiziqga yorqinligi Quyosh yorqinligi birligida, o’ng vertical o’qga ularni absolyut yulduz kattaligi qo’yildi.

Nisbatan uncha ko’p bo’lmagan G, K va M sinflardagi yorqinligi Quyosh yorqinligidan yuzlab hatto minglab marotaba katta bo’lgan yulduzlarga gigantlar yoki qizil gigantlar deyiladi. Bunday yulduzalrning radiusi ham Quyoshnikidan o’nlab va undan ko’p marotaba katta bo’ladi. Gigant yulduzlarning vakili Apktur (volopasning -si) bo’lib uning radiusi Quyoshnikidan 25 marotaba, yorqinligi 140 marotaba kattadir. Gersshprung-Ressel diagrammasining yuqori qismida yorqinligi Quyosh yorqinligidan o’nlab va yuzlab marotaba katta radiusi Quyosh radiusidan 100-1000 marotaba katta bo’lgan yulduzlar joylashgan. Shuning uchun bunday yulduzlarga o’ta gigant yulduzlar deyiladi. O’tagigant yulduzlarga misol qilib qizil fizik Betelgeyze (orionning -si) yulduzining ko’rsatish mumkin. Uning o’rtacha radiusi Quyoshnikidan 900 marotaba katta bo’lib, pulsatsiyalanish jarayonida radiusi 1000R_ө -ga yetishi mumkin. Betelgeyzening yorqinligi Quyoshnikidan 50 ming marotaba kattadir.