I – боб. Корпоратив бошқарув курсига кириш

ХIII боб. КОРПОРАТИВ БОШҚАРУВНИ САМАРАДОРЛИГИНИ БАҲОЛАШ
13.1. Корпоратив бошқарув моделларини жорий қилишнинг иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқлиги
Биз юқорида бир неча бор такрорлаб ўтдикки, тегишли тарздаги корпоратив бошқарув бутун бизнес-жараёнлар мажмуини оптималлаштиради ва натижада компания фойдасини оширишга хизмат қилади. Бироқ қуйидаги савол юзага келади: корпоратив бошқарув андозаларини жорий қилишда қандай харажатлар кузатилади ва ҳамма компаниялар ҳам бундай харажатларга дош бера олмайди. Кўплаб кичик ва йирик компаниялар учун корпоратив бошқарув андозалари замрий эҳтиёж ҳисобланмайди. Уларнинг корпоратив бошқарув соҳасидаги бирламчи вазифаси амалдаги қонунчиликка риоя қилинишини яхшилаш ҳисобланади. Айтиб ўтиш керакки, корпоратив хулқ- атвор Кодексида баён қилинган андозаларни жорий қилиш корхоналар томонидан акциядорлик жамияти бошқарув органлари ишини таъминловчи ва назорат қилувчи қатор қўмиталар ташкил қилишни, ходимлар штати рўйхатига директорлар Кенгаши ва унинг қўмиталари фаолиятига кўмаклашувчи корпоратив котиб лавозимини киритишни, директорлар Кенгаши таркибига мустақил директорлар киритишни ва ҳ.к.ни талаб қилади. Шу сабабли ҳамма корхоналар ҳам бу андозаларни худди йирик компаниялар каби жорий қила олмайди. Кичик компаниялар учун бундай харажатлар иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқ эмас, чунки хизмат кўрсатиш харажатлари кодексда жорий қилиш талаб қилинган бошқарув органлари фаолиятидан олинадиган даромад миқдоридан солиштириб бўлмайдиган даражада баланд. Йирик корпорациялар андозаларни жорий қилишдан шунинг учун ҳам кўпроқ манфаатдорки, улар биржаларда жойлаштириладиган қимматли қоғозлар ҳисобига молиялаштирилади ва ташқи инвесторларни жалб қилади, компаниялар эса тўғридан-тоғри инвесторларни қидиради ёки банклар томонидан кредитланади, Бундай компанияларда корпоратив бошқарув ўзига хосликлари барибир мавжуд, яъни компания таъсисчилари тезкор бошқарувда иштирок этади ва мулкнинг бир ерда тўпланишидан манфаатдор бўлади. Бундай вазият фақат Ўзбекистон учунгина хос эмас. Бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда фаолият юритаётган компанияларда корпоратив бошқарув амалиёти ва унижорий қилиш даражаси худди шундай фарқларни кўрсатмоқда. Шундай қилиб, айтиб ўтиш жоизки, корпоратив бошқарув андозаларини жорий қилишнинг иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқлиги фақат фаолият миқёсини кенгайтираётган, нисбатан йирик компанияларда мавжуд. Бироқ бозор механизми, рақобатнинг ривожланиши, янги инвесторларни излаб топиш компанияни ички ўсишга, демак, ўзи билан бир хиллар орасида мос равишда фаолият юритишга рағбатлантирувчи ташқи омиллар ҳисобланади. Лекин шунга қарамай, андозаларни жорий қилиш муаммолари жорий қилиб бўлинган корпоратив бошқарув андозаларига амал қилиш муаммоларининг остида қолиб кетади ва давлат, давлатлараро ҳамда трансмиллий мақомга эга бўлган йирик корпорациялар кундалик амалиётда жорий қилинган андозаларга риоя қилишда қатор қийин-чиликиарга дуч келмоқда. Корпоратив бошқарув тегишли амалиётини ишлаб чиқиш учун ўзига хос кураш корпоратив бошқарувнинг айрим мезонлари бўйича ҳам, компания фаолияти умумий самарадорлиги бўйича ҳам йирик компаниялар рейтлнгини тузишда ўз аксини топади.