Hzamatjon RfiHlmqu kompyuter imvistikasi asoslar I иЛК: 519. 711 32. 973 R33

добиться гл сов (достигать, достичь, добиваться) obtain добиться гл сов (добиваться)

2. 
   carry
   

отстоять свою позицию, добиться своего - carry one's point

2. 
   come at (чего-либо)
   

как вы это узнали? - how did you come at the information?
добиться гл сов (обрести, получить) find
добиться гл сов (достигать, достичь, добиваться) get
добиться славы - get glory
добиться гл сов (добиваться) secure
добиться глсов (получать, получить, добиваться) have
мы получили известие - we had news ничего не добьешься - there is nothing to be had 3) transformatsion moslik - bu asosan birikmaili ifodalar ta^imasida ishlatiladi, bunda mazmunga ta'sir ko'rsatmagan holda shakliy o'zgarishlar asosida tarjima amalga oshr dadi. Masalan, ingliz ilida «the decision of government» ifodasi «the government's decision» tarzida transformatsiya qilinishi mumkin. Har ikkala holatda ham mazmun («hukumat qarori») o'zgarmaydi.
Shularni nazarda tutgan holda aytish mumk inki, avtomauk taruma, aymqsa, rasmiy til doirasida muvaffaqiyatl: amalga oshiriladi. So'zlashuv va badiiy uslubdagi matnlarning avtomatu; tan,mas^; halihanuz maksimal darajada hal etilgani yo'q. Tipologik .lhatdan o'xshash bo'lmagan. bir sistemaga mansub bo'Imagan tillarning avtomatik tarjimasi masalasi bir qator muammolarni keltirib chiqarmoqda. Demak, lingvistik tipologiyada- gi farqlarni izchil o'rgamsh, lingvistik universaliyalarn aniqlash, tillardagi frazeologizmlar, ldiomalar, paremalar, sinommlar, omommlar nabonni qat'iy beigilash asosida mexanik tai jimadagi muammolarni bartaraf etish mumkin.
Eng sifatli tarjima insonnmg aralashuvi Ir.lan yuzaga chiqadi. Chunki tarjimon mson tabiiy tilning nozik qirralarini, semantik, grammatik va prag­matik jihatlarini nazarda tutgan holda tarjimaga yondashadi. Bunda yon­dashuv quyidagicha boiishi lozim Mexanik tarjima yordamida tanlangan matnning tarjima qihngan dastlabki versiyasiga ega bo'lamiz, bundan so'ng inson taruma jarayoniga aralashadi, ya'ni u mavjud tarjimani tahrir etadi - qo'shimchalar qo'shilish tartibi, gap bo'laklarining joylashuvi, so'zlarning semalariga asosan to'g ri '.anlanganlici, polisemiya, omonimiya, sinonimi- yaning e'tiborga olinishi, jumlalarning stilistik jihatdan to'g'riiigi kabi parametrlarr.i tekshiradi.
Rus olimi Yu.I.Shemakin o'zining «Начало компьютерной лингвис­тики» kitobida avtomatik tarjimaning 2 xil modehni va taijima protsedurasini chizmalar asosida tushunt-rib bergan. Binncbi yondashuv «matn-mazmun-matn» modeli va semantikaning formal tavsiliga tayanadi. Ikkinchi yondashuv esa «matn-matn» modeli va tarjima mosligiga asoslangan
Binnchi yondashuvda tilmng semantikasiga maksimal darajada e'tibor bergan holda avtomatik sifatli tarjimaga erishishga harakat quingan. Tizi- mning lingvistik asosi «matndan uning mazmumga qarab borish» («from surface structure to deep structure») h ioblanadi. Bunda tarjima tita ng morfologik, sintaktik va semantik tahlili, lug'atlar. grammatil qoidalar,

matnlar korpusiga asoslanib amalga oshiiiladi. Buni Yu.I.Shemakin qu- yidagi chizma bilan tushuntirgan.⁶⁶
11-jadval


⁶⁶ Шемакин Ю.И. Начало компьютерной лингвистики. - М.: МГОУ, 1992. — С.68.

Ikkinchi yondashuvda matn ortiqchaliklarga ega ko'p bosqicl li tizim sifatida baholanadi, bunga ko'ra matnning yuqori sathida ko'proq infor­matsiya tashuvchi leksik birliklar, quyi sathida esa ozroq informatsiya beruv- chi birliklar joy lashgan bo'ladi. Bunda so'zma-so'z tarjima amalga oshii i- lib, ikki tildagi gaplar strukturasi yagona superstrukturaga birlashtin'adi. Bunda avtomatik tarjima modeli ikki holatda bo'ladi: a) generatsiva holati tarjimaning ishlashim - lug'atlar jamlash, analiz algontmlari, aniq bir maqsadga yo'naltirilgan siutezm ta minlaydi; b) translatsiya holati siste- maning mustaqil ravishda tarjima ustida ishlashim ta'mmlaydi.

Ikkinchi yondashuvga ko'ra, avtomatik tarjima quyidagi protseduralar asosida ishlaydi:

1. 
   protscdura - qidiruv tizimi bilan bog'liq bo'lib. bunda lug'at baza- sidan so'zlar, birikmalar, iborahr izlanadi, so'z-shakllarn.ng morfologik analizi amalga oshinlad'
   
2. 
   protsedura - so'zlarning sintaktik vazifasi, grainmauk kategoriyalar - zanon, shaxs son kab lar aniqlanad'
   
3. 
   protsedura - bir yoki ko'p ma'noli so'zlar tarjimasi bayon quinadi.
   
4. 
   protsedura - jumlani morfologik va sintaktik jihatdan shakllantiiish jarayoni amalga oshiriladi.
   
5. 
   protsedura - transformatsion o'zgarishlar (matn yoki jumla struktu­rasini uning mazmuniga jiddiy ta'sir etmagan holda o'zgartirish; masalan, Kompyuter yoqildi va musiqa yangradi jumlasini «Kompyuter yoqilgach / kompyuter yoqilishi bilan / kompyuter yoqilib musiqa yangradi» tarzida o'zgartirish) hosil qilinadi (agar zarurat tug'ilsa).
   
6. 
   protsedura yakuniy bosqich bo'lib, bunda murakkab grammatik for- malarning sintezi amalga oshiriladi.
   

12-jadval

[ Идентификация десигната JJ
1
(	Монограмматический анализ	)
1
f	Лексический перевод	J
J
f	Биграмматический анализ	)
1
(	Трансформационный анализ и синтез	)
(	1 Синтез выходных словоформ и текстов

Mash.na tarnmasi strategiyasi sek ^;n-astalik bilan o'zgarib borgan. Ilk tambalarda qo'ilanilgan tarjima strategiyasi «tog 'ridan-to 'gЫ tarjima strate­giyasi» deb ataladi, bunda faqat tar una jarayonida so'zma-so'z tariima mufovia'ig, e'tiborga clinadv Ushbu strategiya tarjima sifati va samara- dorligiga salbiy ta'su ko'rsatadi. Shuning uchun ushbu strategiyani tanqid qilgan holda «vositachi til yordamida amalga oshii iladigan tarjima strategi­yasi» ishlab chiqildi. Ayniqsa, bu strategiya grammatik strukturasi va ti- pologik \ususi\atlari bir-bluuan farqlanuvchi tillar o'rtasidagi avtomatik tariima tizimlariga faol tatbiq etiladi.
Avtomatik tarjimada inson hamda kompyuter ishtiroki quyidagi tarzda bo'ladi: a) postediting - matn (mashma-tarjimon) kompyuter yordamida tarjuna qin.iadi, so'ng inson-muharrir (inson-tarjimon) ur^; tahrir qi'adi; b) preedinng - bunda inson matnm mashi.ia-tarjimonga moslaydi, so'ng uni kompyuterga havola etadi; c) interediting - bunda tarjimada murakkabhk tug'dii uvc .. holatlar duch kelganda .ason mashma-tarjimon ishiga arala- shadi.⁴⁶
Matnni bir tabi^;y tildan boshaasiga tarjima qilish jarayonidagi mu- rakkabhklar va muammolarga nazariy va amaliy jihatdan yechim topish bo'yicha hai.-hanuz izlanishlar davom etmoqda 1984 yilda Yaponiya- mng K.oto umvcrsiteti professori. mashina tarjimasi bo'yicha yapon dav­lat dastmi rahbari Makoto Nagao bu yo'nahshda yangi konsepsiya ishlab ch qc^{); 68} Ushbu konsepsiyaga ko'ra, matnlar ilgari inson qo'li bilan tarji­ma qilingan matnlarga tayanib analogiya tamoyih asosida tarjima qih- nishi lozim. Buring uchun kompyuterga kiritilgan katta hajmdagi bilingv bazasi (matn va umng tariimalari) shakllantirihshi zarur. Yangi matnlar tarjunasida biliugv massividan o'xshash matn fragmcntlari tanlanadi va tarjimaning muvaffaqiyatli chiqishida foydalaniladi. M Nagao mashina tarjunasiga bunday yondashuvni «Example Rased Translation» («Namu- nalaiga asoslanadigan ta jima») deb nomladi, ilgarigi an'anaviy yon­dashuv «Rule Based Translation» («Qoidalarga asoslanadigan tarjima») deb ataladi
Professor M.Nagao o'z! taklif etgan yondashuvning ham mutlaq emas- ligini ta'kidlayc,: «Mashina tarnmasi tizimi bo'yicha yaratilgan har qan- day ishlanmalar, yondashuvlar ertami. kechmi boshi berk ко 'chaga (tupik- ka) kiradi. Bizning yondashitvimiz ham hundan xoli emas, faqat biz hu jara- yotmi kechiktirmoqchimiz».⁴⁷
M.Nagaoning yondashuvi boshqa yangi yondashuvlarning yuzaga kelishiga turtki bo'ldi. Jumladan, amerikalik olim Veb Laynmng «Transla­tion Memory» («Taijunon xotiiasi») yoki «Sentence Memory» («Gap to'plagich») konscpsiyasi.⁴⁸ Bu yondashuvga ko'ra, muayyan matnni bir tildan ikkinchisiga tarjima qilish uchun dastlab yuqori malakali tarjimonga ko'rsatilad¹ So'ng asl matn va uning tarjimasi kompyuterga kirililadi, matn fragmendarga (alonida lumlalarga, bii ikmalarga) bo hnadi, ushbu elemcnt- lardan ma'lumotlar bazasi tayyorlanad¹ Ma'lumotlar bazasi qidiruv tizi- miga yuklanadi, u esa tarjimasi mavjad bo'lgan matn fragmenilariai va aloh'da iumlalarn sifatl' tarjima qilishga imkon beradi. Matnn-ng ayrim notanish fragmentlari (bazada tarjimaoi mavjud bo'lmagan matn qismlari) inson qo'li bilan taruma qilinadi. Bunda ba/adagi bu fragmentlarga yaqin keladigan tariimalardan foydalamsh mumk m. Matnning inson tomonidan tarjima qiliugan qismlari yana ma'lumotlar bazasiga kiritiladi. Mana shu yo'l bilan «tarjimon xotirasi» asta-sekinlik bilan boyii ib boriladi va taruma samaradoiligi yuksalib boradi. Lekin ushbu yo'nalishi ing afzalliklari bilan birga ayum kamchiliklari ham mavjud. Biunchidan, bu yo'l bilan har qan­day tuidagi matnin tarjima qilib bo'lmaydi. U asosan muayyan tor yo'nalishdagi bii turdagi matniarga mo'ljallangan. Ikkinchidan, ma'lum matnning katta Fragmenti ikkinchi bir matnning katta qismiga tarjimada mus kelishi yoki yaqm kelishi har doim ham kuzatilavermaydi. Uclunchidan, «tarjimon xotirasi» bazasini yaratish yoki ikki tilli matnlar (b'hngv) mas- sivini to'ld.no borish amaliy j'hatdan ko'p qiyinchihklarm keltiiib chiqaradi.
Rossiyada professor G.G.Belonogov frazeolcgik mashina taijimasi kon- sepsiyasim asoslab berdi.⁴⁹ Unga ko'ra, matndagi tushunchalar ko'pmcha alohida so'zlar yordamida emas, balki so'z b.nkmalari yordamida ifodala- nadi. O'z-o'zidan kelib chiqadiki, mainm br tildan ooshqasiga tariima lqi( lish jarayonida ham mazmunm yuzaga chiqaruvchi asosiy til birliklari ham alohida so'zlar emas, balki iipik vaziyatlarm ifodalovchi frazeologik birik- malar (bu yerda frazeologik birlik keng ma'noda tushuniladi) hisoblanadi Mazkur yondashuvga muvofiq matnda tez-tez uchraydigan so'zlar, iboralar, so'z biriKmalari, nutqiy etiket namunalarinug tarpma ekvivalentlari bilan bojitilgan ma'lumotlar bazasi frazeolog'k mashina tarjimasi tizimining asosim tashkil etadi. Bunda so'zlarning distriDutsiyasiga eng ko'p e'tibor beriladi. Bu metod pc Usemantik so'zlarning tai jimada mos keluvchi to'g'r ekvivalcrnim tanlashga, omonim so'zlarning kontekstdagi holatini aniqlash- ga, iboralarnmg ham . diomatik xususiyatini belgilashga imkon beradi.
Mazkur konsepsiyaga asoslangan frazeologik mashina tariimasn ing dastlabki versivasi 1993-yil RETRANS nomi bilan yaratildi 1998-yilgacha RETRANS MS DOS operatsion tizimi sharoitida ishlashga mo'ljallangan edi. 1998 - 2000-yillarda uning W indows va UNIX operatsion tizimida ham ishlaydigan versiyalari yaratildi 2001-yilda RETRANS tizimining turli modifikatsiyadagi yangi versiyasi yaratildi a) MS Word matn muharririda ishlaydi; b) MS lnternel Explorerning Web-brauzenda ishlaydi; c) MS Note pad, MS Wordpadda Clipboard(matnni ko'chirib ishlashjga asoslanib ishlay­di. RETRANS .tjzijjji tab'iy va texnika fanlan, lqfisodivot, siyosat. qonun- chilik hamda hai biy sohaga oid 4 mln lug'at maqolasiga ega bo'lgan po- litematik so'zlik bilan ta'minlangan. Kiritilgan til biihklariuing 80'^qismi- ni so'z birikmalari tashkil etadi, ular 2 ta so' г uzunligidan tortib to 17 ta so'z uzunligiga ega bo'lgan birikmalardir. Tizim tarkibida400 ming lug'at maqo­lasiga ega bo'lgan qo'shimcha tematik lug'at ham mavjud.
RETRANS t zinniimg ish tarti^ini ko'nb chiqayhk. Ruschadan l.iglLcha- ga tai iima qilish jarayonida dastlab matn avtomatik tarzda morfologik, so'ng semantik-sintaktik tahlil qilinadi, frazeologik birliklar aniqlanadi. Matnning barcha so'zlan hamda frazeologik birliklari qidiruv obrazlari shakllanadi. Lug'at bazasidagi joylashuv tartibga ko'ra so'z va birikmalar q.diruv obrazla? ining xeshkodlari topilacu, ularning aekodlanishi asosida qidiruv natijalari namovon bo'ladi. Keyingi bosqich matnning har bir frag- ment'ga mos yagona yoki bii nechta tarjima ekvivalentlari tanlanadi. Tar­jima natijalarim quyidagi jadvalda yaqqol ko'rish mumkin.