|
2. ¡рта муддатли цикл (7—12 йил). Бу циклда тебранишлар катта, бу мувозанатни анча чуќур бузилганини к¢рсатади:
— жамиятда иќтисодиётгина эмас, балки ижтимоий соЏада Џам барќарорлик бузилади;
энг асосийси иќтисодий ¢сиш тушкунлик билан алмашади.
К¢пгина иќтисодчиларнинг фикрича бу муддат асбоб-ускуна, машина, механизмларга бозор талаби ва таклифи мувозанатининг бузилиши ва тикланишини ифодалайди.
Бу циклда капитални бир тармоќдан бошќа тармоќќа оќиб ¢тиши юз беради.
Бу циклни к¢пгина иќтисодий адабиётларда саноат цикли ёки Жугляр цикли деб Џам аташади. Бу цикл уни чуќур тадќиќ ќилган Климент Жугляр (1819—1905 й.) номи билан аталади. Бу цикл ќисќа муддатли циклдан фаќат муддати билан эмас, намоён б¢лиши, характери билан Џам фарќ ќилади. У фаќат миллий иќтисодиётнигина эмас, жаЏон иќтисодиёти динамикасини Џам ифодалайди. Бу динамиканинг алоЏида ќисмлари циклнинг фазалари тарзида ажратилади.
Иќтисодий циклнинг классик варианти 4 фазадан иборат б¢либ, уларнинг Џар бирида ишлаб чиќариш Џажми динамикаси, нархлар даражаси, иш билан бандлик, процент нормаси Џар хил б¢лиши кузатилган.
Циклнинг биринчи фазаси кризис (танглик, тушкунлик) б¢либ, иќтисодий ¢сиш даражаси ва суръати тушиб кетади, с¢нгра маЏсулот ишлаб чиќариш Џажми ќисќаради. Бу ортиќча ишлаб чиќаришга хос. Реализация ќилинмаган товарлар захираси к¢пайиб боради. Саноат ва савдо корхоналарини ёппасига банкрот б¢лишига олиб келади. Ишлаб чиќариш т¢хташи натижасида ишсизлик к¢паяди, иш Џаќи пасаяди. Жамиятда кредит алоќалари бузилади. ЌимматбаЏо ќоƒозлар бозорида акция курси тушиб кетади. ¢амма тадбиркорларни пулга эЏтиёжлари ортади. Ќарз т¢лаш учун банк проценти ¢сади.
Кризисдан кейинги фаза депрессия (турƒунлик) фазаси келади. Бу фазада ишлаб чиќаришда тушкунлик т¢хтайди, нархлар тушиши Џам т¢хтайди. Товар захиралари к¢паяди. Пул капиталининг массаси к¢паяди, банк проценти ставкаси энг паст даражага тушади. Товар таклифини талабдан ортиб кетиши т¢хтайди.
Иќтисодиётда турƒунлик билан бир ваќтда нархни к¢тарилиши яъни инфляция юз бериши мумкин. Бундай Џолат стагнация деб аталади. Бу аЏолини турмуш даражасини пасайишига катта таъсир ќилади.
Депрессиядан с¢нг жонланиш фазаси келади. Бунда ишлаб чиќариш аввалгига нисбатан ¢сади. Товар захиралари бозорни узлуксиз таъминлаш даражасида б¢лади. Сотиб олиш ќуввати ¢сиши билан жонланиш кузатилади. Пул капиталига талаб ортади, процент ¢сади, нархлар Џам ¢са бошлайди. Жонланишдан с¢нг юксалиш фазасига ¢тилади. МаЏсулот ишлаб чиќариш аввалгига нисбатан ¢сади, ишсизлик камаяди, талаб ортиши натижасида нархлар ¢сади. Кредитга талаб ошади, процент Џам ¢сади. Инвестицион товарлар ишлаб чиќаришни к¢пайиши билан хомашё ресурсларига талаб ортади, нархлар Џам ¢сади. Жонланиш фазасида юзага кела бошлаган диспропорция кучая боради. Иќтисодиёт янги тушкунликка яќинлаша боради ва яна тушкунлик бошланади. Ана шундай тарзда цикл ќайтарилади.
Биринчи кризис 1825 йили Англияда юз берди, с¢нгра 1836 йили Англия ва АЌШда, 1841 йили АЌШда, 1847 йили АЌШ, Англия, Франция ва Германияда. 1857 йилги кризис биринчи жаЏон циклик кризисии б¢либ, тарихда ќолди, кейин 1873, 1882, 1890 йиллардаги кризис р¢й берди. Нисбатан иќтисодиётга катта талафотлар келтирган кризис 1900—1901 йилдаги тушкунлик б¢лди.
Биринчи жаЏон урушидан кейин Ѓарб мамлакатлари иќтисодиётни мунтазам равишда кризислар ларзага солиб турди. Айниќса, 1929—1933 йиллардаги кризис ¢зининг чуќурлиги даражаси билан аввалги барча кризислардан ¢тиб кетди. Бу кризис к¢пгина мамлакатлар Џукуматини иќтисодий жарликдан тортиб чиќариш учун чора-тадбирлар белгилашга мажбур ќилди.
Ћозирги иќтисодий кризислар ХIХ аср ва ХХ аср биринчи ярмидаги кризислардан фарќ ќилади. Бу фарќлар мувозанат бузилиши даражасида, циклнинг фазалари ¢згаришида, ¢ртача тебранишлар узунлиги, давлатнинг циклларни тартибга солишда ќатнашиши ва бошќаларда намоён б¢лади.
Иќтисодий цикл фазалари ¢згариб, баъзиси умуман юз бермайдиган б¢лди. Фаза номлари Џам бошќача аталадиган б¢лди.
Чизмада к¢риниб турибдики, депрессия фазаси й¢ќ. Юксалишнинг ч¢ќќиси алоЏида фазага ажратиладиган б¢лди. У БУМ - равнаќ б¢лса, ќисќаришнинг энг пастки нуќтаси таназзул. Жонланиш билан юксалиш бир фазага бирлашади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
