Mamlakat tobqoy siyosatdin nizom,
Gar siyosat bo‘lmasa yetgay xalal,
Topmagay olam ishi aslo tuzut.
Besiyosat hech vaqtu hech mahal.
Yoki:
"... Adl (adolat - R. M.) siyosatsiz mavjud bo‘lmas. Siyosat yo‘q bo‘lsa, sardorlik zaif. Na uchunkim mulku-millat ziynati, dinu davlati musallahi siyosatdur", - deb mamlakat taraqqiyotini, adolat qaror topishini ham Koshifiy siyosatga bog‘laydi.
Demak, Husayn Voiz Koshifiy shoir, yozuvchi, olimgina emas, balki dono siyosatchi ham bo‘lgan. Uning jamiyat, davlat, tinchlik, ixtiloflarni osoyishtalik bilan xal etish zarurligi to‘g‘risidagi fikrlari hozir ham o‘z ahamiyatini saqlab kelmoqda.
Voiz Koshifiy Alisher Navoiyning ma’naviy davrasida bo’lgan XV asr Xuroson va Movarounnahr madaniyatining rivojiga katta hissa qo‘shgan hamda o‘z asarlari bilan so‘nggi avlodlarga katta ta’sir ko‘rsatgan mashhur allomalardan bo‘lib tarixda qoldi. U qomusiy ijodi bilan o‘z davri ma’naviy yuksalishi yo‘lida faol xizmat qildi va nafaqat Markaziy Osiyo, balki bugun Sharq umuminsoniy, madaniy boyliklarini kuchaytirishga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi.
Koshifiyning aqliy tarbiya haqidagi qarashlari diqqatga sazovordir.
Zero, uning qa r ashlar ida aqliy tarbiya va uni yolga qo'yish, aqliy bilish
jarayoni. ma’rifatli bo’lish, bilimlarni egaliash masalalari muhim o‘rin
egaUaydi. Mutafakkir aqi tabiatning bebaho in’omi va haqiqat mezoni
ekanligiga, inson aqlining qudratiga ishonadi. U aqlni haqiqat sifatida
ta’rifiab, inson o‘z faoliyatini aql yordamida amalga oshiradi, deydi.
Fanlarni tasniflashda ham insonga muayyan kasb-hunar yoki bilimlar
asosini o'rgatisliga xizmat qiluvchi fanlarmngahamiyatiga alohida e’tibor
qaratadi.
Husayn Voiz Koshiliy ilm bovlik va dunyo orttirish uchun emas, balki
hayotkechirish uchun zarurdir, deya ta’kidlaydi. Alloma puxta va chuqur
ilm o'rganishning engmaqbul y oli organilgan bilimni amaliyot bilan
bog lash ekanligini alohida takidlaydi.
Bunda u inson aqlini faolivatning asosi sifatida talqin etib, o ‘z
navbatida, bu i'aoliyat yangi bilimlarning yaratilisliiga asos boladi degan
nkrni ilgari surish bilan zamondoshlaridan ancha ilgaiilab ketadi.
Xususan, «Axloqi Muhsiniy» asarida aql bilan faoliyat o:rtasidagi o'zaro
aloqadorlik xususida to:xtalib o'tar ekan, barcha kishilar aqlga ehtiyoj
sezadi, aql esa amaliy faoliyatning taslikil etilisliiga nisbatan ehtiyoj
ь-ezishini ta’kidlaydi. Olim nazarida, harakat, faoliyat — aqlning
zgusidir.
Aql
yordamida hayotiy tajriba ortadi, kishilar tomonidan
to'plangan
shaxsiy tajriba negizida bashariyatning umumiy tajribasi
shakllanadi
ma’naviy qadriyatlar majmui hosil boladi, shu tarzda ular kelgusj
avlodlarga yetkaziladi.
I-Iusayn Voiz Koshifiy insonni unga bilim berish orqali tarbiyalash
uning aqliy qobilivatini o'stirish mumkin, deya hisoblaydi va bilim insonni
komillik darajasiga ko'taruvchi mezon ekanligiga ishonadi.
Husayn Voiz Koshifiy ijtimoiy, axloqiy talablar, ularning mohiyati
ularga amal qilish shartlari xususi da ham so‘zyuritadi. Alloma tomonidn
ko'rsatib o'tilgan ijtimoiy, axloqiy talablar jamiyat taraqqiyoti va kishilar
o'rtasida o'zaro hamkorlik, do'stlik va ahillikni qaror toptirish yolida
o'ta muhim ahamiyatga ega sanaladi. Koshifiy o‘ttizdan ortiq ijtimoiv-
axloqiy talablarni bayon etadi. Bu talablar mazmunida jamiyat a:zolarid
sabr-toqat, hayo, pokizalik, sobitqadamlik, kecliirimlilik, saxiylik, saxovat,
tavoze’ (kamtarlik), rostgoVlik, shijoat, hushyorlik, farosat kabi insoniy
fazilatlarning namoyon etilishi borasidagi ijtimoiy ehtiyoj o'z ifodasini
topgan.
Husayn Voiz Kosiiifiy tomonidan yaratilgan asarlardan yana biri
«Futuwatnomai Sultoniy voxud javonmardlik tariqati» nomli asar bo'lib,
unda komil insonni shakllantirishning amaliy yo'llari va ularning
mohiyati ochib beriladi.
Ma’lumki, Movarounnahr, Eron va Xuroson kabi mamlakatlarda X
asrdan boshlab javonmardlik yoki futuwatchilik harakati keng yoyilgan.
Javonm ardlik voki fu tu w a tch ilik harakatining m ohiyati yosh
vigitlarning o‘z hayotlarini faqat ezgu ishlarni amalga oshirish hamda
o'zlarida ezgu xislatlarni tarkib toptirishga baglshlab, zohiran va botinan
pok bolish yolida jamoaga uyushishlaiidan iboratdir. Javonmardlik yoki
fu tu w a tch ilik harakatiga qo\shilgan yoshlar javonm ardlar yoki
futuw atlar deb nomlanganlar. Ular ma’naviy va jismoniy yetuklikka
intilganlar, mardlik va oliyjanoblik namunalarini ko'rsatganlar. Ularnnig
o‘zjamoasi. pm , ustozlari, shuningdek, maxsus yig'inlar o‘tkaziladigan
manzillari bolgan. Sarbadorlar, Abu Muslim, Yaqub ibn Lays, Mahmud
Torobiy kabi xalq qahramonlari ham javonmardlar jamoasining faol
a’zolari bolganlar.
Putuvvat (javonmardlik) ilmi tasaw uf, so'fiylik asoslariga muvofiq
kelib, insonni axloqan poklash. kishilar o'rtasida o‘zaro mchr-shafqat,
himmat va mardlik xislatlarini qaror toptirishni targlb etgan. Tasawuf
nazariyasi futuvvatda yuksak g'oyalarning ijtimoiy-amaliy tadbiqini
ko'rsa, futuwat nazariyasi tasawufda iymon-etiqodning
n a z a r i y
jihatdan
puxta asoslangan g’oyasi mavjud ekanligini e’tirof etadi.
F u t u w a t
•f tlariga ega kishilar fatiy deb ham nomlanganlar. Fors tilidan taijima
Г Lancia «fatiy» so'zining ma’nosi «yoshlik», demakdir. Kishida insoniy
?■ y-vtlarning mavjudligi nuqtai nazaridan mazkurtushuncha majoziy
’noda kamolot chegarasini zabt eta olgan odamlar — yoshlarga
nisbatan ao'llanilgan.
J a v o n m a r d l i k
fazilatining rukn(ustun)lari o‘n ikkita bo'lib, ularning
ojtitasi
z o h i r i y ,
oltitasi botiniy sifatlar sanaladi. Zohiriy tarzda namoyon
boluvchi sifat (rukn)lar quyidagilardir:
1
G‘iybat, yolg‘on, bo'hton, behuda so'zdan tilni tiyish.
2. Nojo'ya, nomaqbul so'zlardan quloqni berkitish.
3 Ko'rish nojoiz narsalardan ko‘zni yumish.
4
. Harom narsalardan qo‘lni tortish.
5. Borish man qilingan joylardan oyoqni Ir tis h , gunohga sabab
bo'ladigan g'ammozlik, gap tashish, ziyon-zahmat ishlarga qadam
q o 'y m a s l i k .
6. Harom ovqatdan og'izni, zinodan a’zoni berkitish.
Botiniy tarzda namoyon bo'luvchi sifat(rukn)lar esa quyidagilardir:
1. Saxo vat.
2. Kamtarlik(tavoze).
3. Qanoat.
1. 4. Afv va marhamat.
5. Kibr va g'ururni lark etish.
6. G'ubr (ko‘ngilningdunyoviytash\Tshlaridantozalanib, do'st (xudo)
muhabbatining makoni, ishq sultoni o’tiracligan taxtga aylanishi).
Asarda keltirilishicha, futuvvatning 71 sharti bo'lib, ushbu
shartlarning 48tasi vujudiy, 23tasi esa azaliy sanaladi.
Maxsus qoida va nizomlarining shartlariga qat’iy amal qilish, xususan,
bel bog'lash va shogird tushish shartlari bekamu ko'st bajarilgach,
ularning qanday bajarilishi ustoz tomonidan nazorat qilingach,
fu tu w a tch ilik h arakatiga qo'sh ilish is ta g in i b ild irg an kishi
(yigit)futuwatchilarjamoasiga qabul etilgan.
Asarda bayon etilgan fikrlardan eng muhimi — tariqat alilining odobi
borasidagi o‘rin hisoblanadi. Unda tariqat ahlining ko'nglini yomon o'y-
niyatlardan asrashi, ko'z. quloq, til, og'iz, qo‘l va farj(tanosil a!zolari)ni
yomon, harom sanalgan xatti-harakatlarni sodir etishdan saqlash odobi,
tariqat. arbobi, tariqat toifalari a’zolarining odobi, taqvodorlar (xonaqo)
odobi, o'tirish, bemorning holidan xabar olish, janoza, ta’ziyaga borish,
kasb-kor, savdo-tijorat va maVakaga borish odoblari xususida so'z yuritilib,
,nJl ^'Jjyiy-axloqiy xatti-harakatlarning har biruslubi va uning mohiyati
ocmb beriladi. Malumki. muayyan kasb yoki hunar bilan shug'ullanuvchi
shilar ana shu kasb yoki hunarning ichki xususiyatlaridan kehb cliiqib,
muayyan odob-axloq qoidalariga amal qilishlari talab etilgan. Husayn
Voiz Koshifiyning «Futuwatnomai sultoniy yoxud javonmardlik tariqati»
asarida turli kasb-hunar egalarining odoblari yuzasidan ham fikr-
mulohazalar bildirilgan. Ushbu jihatiariga ko‘ra, asar barkamol shaxs
va malakali mutaxassisni tarbiyalash masalalariga jiddiy e’tibor
qaratilayotgan hozirgi davrda beqiyos ahamiyatga egadir.
Ko'rinadiki. Husayn Voiz KoshiHyning nuqtai nazariga ko'ra, komil
(har jihatdan yetuk) inson oV.ida eng oliy insoniy ma'naviy-axloqiy
xislatlam i mujassam eta olgan, atrofidagilarga c/rnak ko'rsatish
layoqatiga ega shaxs bolishi lozim. Komil insonlarning sa’yi-harakatlari
asosida ijtimoiy taraqqiyot yuz beradi, jamiyatda tinchlik va farovonhk
qaror topadi.
N azorat uchun savollar
1. Abdurahmon Jomiyning t a'lim-tarbiya haqidagi fikrlari va uning
pedagogik faoliyatini aytib bering?
2. Alisher Navoiyning asarlarida ta:limiy-axloqiy g'oyalarrting
yorifcilishi.
•'3. Alisher Navoiy maktab-madrasalar va o'qituvclii-ustoziar haqida.
4. Alisher Navoiyning ihniy-ma'riiiy faoliyatini aytib bering?
Г». Husayin Voiz Koshifiyning futuwat (javonmardlik) ilmi haqidagi
fikrlarini aytib boring?
Mustaqil ish
Alisher Navoiyning “Mahbub ul-qu(ub"asarini o'rganish va tahlil qilish.
Do'stlaringiz bilan baham: |