Huquqiy tarbiya tushunchasi maqsad va vazifalari 1 huquqiy tarbiya tushunchasi

Huquqiy ongda quyidagi besh elementni ajratib ko’rsatish mumkin:
-huquqni bilish;
-huquq haqidagi tasavvur;
- amaldagi huquqqa munosabat;
-huquqqa qo’yiladigan talablar;
-huquqiy ko’rsatmalarning ijro etilishiga munosabat.
Ularning hammasi bir-biri bilan o’zaro chambarchas bog’langan va o’zaro aloqadorlikdadir. Shu bilan birga ular o’ziga xos shakllanish xususiyatiga ega va huquqiy ong «faoliyati»da turli rollarni o’ynaydigan har xil elementlar bo’lib, buni, albatta, huquqiy tarbiya jarayonida hisobga olish zarur.
Huquqni bilish huquqiy me’yorlarni bilishni anglatadi. Bunday bilim, yoki tegishli huquqiy qoidalarni bevosita o’rganish -matnlarni o’qish, radio orqali tinglash va shu kabilar natijasida, yoki u bilan bevosita tanishish natijasida egallanadi. Masalan, uni kishilarning hikoyalaridan yoki muayyan hayotiy vaziyatlarda huquqiy qoidalarni amaliy o’zlashtirib olish natijasida egallash mumkin. Ushbu ikkita usul o’zaro bir-birini to’ddirib turadi. Huquqshunos bo’lmagan kishi tomonidan qonun mohiyatining tushuntirib berilishi ko’pincha faqat qonunning ushbu matnning bayonini uning ma’nosini ommaviy tarzda tushuntirish natijasida erishiladi. Tabiiyki, bunda sharhlovchining kim ekanligi, uning axborotining qanchalik malakali, to’liq va xolisligi muhim ahamiyat kasb etadi.Bu huquqiy ta’limning muhimligi bilan bog’liqdir.
Huquqni bilish boshqa omillar bilan bir qatorda huquq haqidagi tasavvurning shakllanishiga ko’maklashadi. Bunday tasavvur umuman va aynan muayyan holda nimaning qonuniyligi va huquqqa zidligi, qilmishning huquqiy oqibatlari qanday bo’lishi, fuqarolarning huquqlari va burchlari va shu kabilar haqidagi tasavvurdir. Holbuki, kishi qonunning aniq matnini bilmasligi, lekin u haqda o’zining qandaydir tasavvuriga ega bo’lishi mumkin. Voyaga yetmaganlarning hukuqiy ongini tadqiq etishlar paytida ular qo’yilgan savollarga javob qaytarishganidan so’ng, ulardan nima uchun shunday tegishli javob berishganini so’radik. Ko’pchilik shunchaki «shunday deb o’ilashini» aytishdi. Bunday fikr-mulohazalar nimaga asoslanadi, huquqiy tasavvurlar qanday xosil qilinadi? Avvalo - axloq me’yorlari, siyosiy va boshqacha qarashlar ta’siri ostida shunday bo’ladi, chunki bizning jamiyatimizda siyosiy, axloqiy va huquqiy talablarning birligi mavjud. Agar o’smirning siyosiy va ma’naviy ongi to’g’ri shakllantirilgan bo’lsa, unda uning huquqiy tasavvurlari ham amaldagi qonun mazmuniga yaqin bo’ladi, deb hisoblash uchun hamma asoslar mavjud.
Ana shuning uchun ham tarbiyaga nisbatan kompleks yondashuvni qo’llash zarurligini nazarda tutish ayniqsa muhimdir: «O’z xalqiga, uning an’analariga, tili va madaniyatiga muhabbat va hurmatni tarbiyalamasdan turib... haqiqiy insonni... tarbiyalash mumkin emas». Ayni bir paytda shuni ham unutmaslik kerakki, huquqiy tasavvurlarni faqat axloq me’yorlaridan keltirib chiqarish huquqiy va axloqiy talablarning bir xillashtirib qo’yilishiga, xatti-harakatning axloqiy va huquqiy jihatdan baholanishi o’rtasidagi farqning huquqqa zid va shunchaki axloqqa yot bo’lgan xulq-atvor o’rtasidagi tafovutning tushunilmasligiga olib kelishi mumkin. Sud, prokuratura, militsiya xodimlari shunday hollarga duch kelishadiki, masalan, o’smirlar, ba’zan ularning tarbiyachilari ham bolalar va o’smirlarning kechqurun soat 21-22 dan so’ng kattalarsiz ko’chada bo’lishining o’zi huquqqa zidligini tushunmaydilar. Bu nafaqat pedagogik tavsiyalarga, shu bilan birga bolalar va o’smirlarning jamoat joylaridagi xulq-atvori qoidalariga ham ziddir.
Huquq haqidagi tasavvurning shakllantirilishida, shuningdek birmuncha alohida masalalarning hal etilishida asos bo’ladigan qonunning ayrim umumiy qoidalari, huquqiy tamoyillarini bilish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, agar yoshlar mehnat haqidagi qonunlarga ko’ra voyaga yetmaganlarga beriladigan imtiyozlar to’g’risidagi umumiy qoidani bilishsa, unda ular bunday imtiyozlarning ish vaqtining davomiyligi, ta’tillar vaqtlari, o’smirlardan og’ir ishlarda foydalanishning taqiqlanishiga tegishli ekanligi haqida to’g’ri xulosalar chiqarishadi. Darvoqe, yoshlar bunday jihatlarni tartibga soladigan aniq moddalar mazmunini bilishmasligi ham mumkin.
Huquqni bilish va u haqda tasavvurlar, odatda, kishiga huquqqa zid narsani qonuniy narsadan farqlashida, qandaydir xodisani huquqiy jihatdan to’g’ri baholashida va uning ehtimol bo’lgan huquqiy oqibatlarini tasavuvur etishida yordam berib, birgalikda «faoliyat ko’rsatadi». Bunda bilimlar bilan tasavvurlarning o’zaro bir-birini mustahkamlashi yuz berishi mumkin yoki huquqiy amaliyot huquqiy me’yorlar talablaridan farq qilgani hodda o’smir ongida huquq haqidagi tasavvurlar huquqiy bilimlar bilan raqobatlashuvi va shunda aynan noto’g’ri huquqiy tasavvurlarning g’olib bo’lishi ham istisno qilinmaydi. SHaxsning hayotiy tajribasi huquq haqidagi tasavvurning muhim manbai hisoblanadi.
Shuni unutmaslik kerakki, voyaga yetmaganlar o’zlari kuzatib boradigan huquqiy faktlarga nafaqat ularni qo’llanish amaliyoti nuqtai-nazaridan baho berishadi. Agar bunday amaliyot huquqda yozib qo’yilganiga nisbatan farq qiladigan bo’lsa, unda bu yoshlarda huquqiy ko’rsatmalarning shunchaki rasmiy narsa ekanligi to’g’risidagi tasavvurni, «ha, qonun - boshqayu, hayot - butunlay boshqa», degan fikrni hosil qilishi mumkin. Shu jihatdan olganda, maktab o’quvchilarining jamoat joyida beadab so’kinish huquqbuzarlikka kiradimi, degan savolga bergan javoblari ibratlidir. Sakkizinchi sinf o’quvchilarining 14 foizi, to’qqizinchi sinf o’quvchilarining 15 foizi va o’ninchi sinf o’quvchilarining qariyb 19 foizi bunday qilish huquqbuzarlik hisoblanmaydi, deb javob berishgan. So’ralgan bolalarning 55 foizi balogatga yetish yoshi nechadaligini, 28 foizi fuqaroning necha yoshdan boshlab og’ir jinoyatlarni sodir qilganlik uchun jinoiy javobgarlikka tortilishini bilishmaydi, o’quvchilarning 26 foizi alkogoldan yoki giyohvand moddalardan mast bo’lish holatini aybni yumshatadigan holat deb hisoblashadi. Bunday qaraganda bu natijalar g’alati tuyuladi, chunki o’ninchi sinf o’quvchilari sakkizinchi sinf o’quvchilariga nisbatan bunday xatti-harakatlarning axloqqa zidligini ancha aniqroq tushunib yetishi lozim. Biroq javob berish sabablariga e’tibor qilaylik: «Biz buning uchun javobgarlikka tortishganini ko’rmaganmiz», «Kattalar ham so’kinishmasin-da», «Ko’z oldimizda so’kinishgan, so’kinishganda ham u yog’i - bu yog’i yo’q». Shunday bo’lib chiqadiki, yoshlarning yoshi va ma’lumoti qanchalik yuqori bo’lsa, ular o’zlariga darslar, leksiyalar, suhbatlar orqali ma’lum bo’lgan qoidalarni hayotdagi mavjud faktlar bilan shunchalik ko’proq taqqoslab borishar ekan.
Shunday qilib, huquqiy tarbiyani faqat huquqiy ta’lim bilan cheklab qo’ymaslik kerak, tarbiyaning roli zarur bo’lganida huquqiy amaliyotni ham o’zgartira bilish, uni oqilona izohlash, qonun buzishlarning aniqlanishi va bartaraf etilishi uchun barcha mumkin bo’lgan chora-tadbirlarni qabul qilishni ham o’z ichiga olishi zarur. Aks holda hech qanday og’zaki pand nasihat va suhbatlar yoshlarga ularning ko’zi oldida jazosizlik holatida sodir etiladigan huquqbuzarliklar yetkazadigan zararni barham toptira olmaydi.
Amaddagi huquqqa munosabatlar va huquqqa qo’yiladigan talablar hamda huquqiy va axloqiy me’yorlar, siyosiy va boshqacha qarashlar, shuningdek ijtimoiy amaliyotning umumiy ta’siri ostida shakllanadi. Bunda huquqqa munosabat va unga qo’yiladigan talablar - turli elementlardir. Masalan, turli shaxslar huquqiy me’yorga nisbatan norozi munosabat birdirgani holda ularning huquqiy talablari har xil bo’lishi: birovlar uning qatiylashtirilishini, boshqalar esa yumshatilishini talab qilishi mumkin.
Shuningdek, huquqqa munosabatni va huquqii kursatmalarning ijro etilishiga munosabatni chegaralash kerak bo’ladi. Masalan, kishi qaysidir huquqiy me’yorni to’g’ri deb hisoblashi, lekin o’zi uchun foydali bo’lmaganida muayyan holatlarda uni ijro etmasligi ham mumkin. Boshqa tomondan olganda, aksincha bo’lishi ham mumkin, kishi muayyan me’yorga rozi emas, lekin to qonun amalda ekan unga bo’ysunishi kerakligini bilgani uchun unga so’zsiz rioya etadi. Konunning ijro etilishiga salbiy munosabat hamisha ham qonunning o’ziga ana shunday munosabat oqibati bo’lavermaydi. Mabodo jinoyatlar sodir qiladigan shaxslar haqida gapiradigan bo’lsak, ularning deyarli hammasi aslida jinoyat haqidagi qonunlar me’yorlarini zarur va to’g’ri, deb hisoblashadi. Bu - tushunarlidir. CHunki har bir kishi shaxsiy mol-mulkka ega va uning saqlanishidan manfaatdor, hech kim uning hayotiga, salomatligiga, qadr-qimmatiga jazosizlik bilan tajovuz qilinishini xohlamaydi. Biroq ayni bir paytda ko’pgina huquqbuzarlar jinoyat haqidagi qonunda yozilgan me’yorlarni o’zining shaxsiy manfaatlari va foydasi yo’lida bemalol buzishi mumkin, deb hisoblaydilar.