Huquqini beris

3-mavzu: Kompyuter tarmoqlari tushunchasi va ularning ko‘rinishlari.

(2 soat ma’ruza)

REJA:

1. Kompyuterlarning tarmoq tushunchasi.

2. Global tarmoqlarning xususiyatlari.

3. Mintaqaviy tarmoqlarning xususiyatlari.

4. Lokal tarmoqlarning xususiyatlari.
Axborot hisoblash tarmoqlar qamrab oladigan hududga bog’liq ravishda lokal (LXT yoki LAN-Local Area Network), hududiy (XXT yoki MAN-Metropolitian Area Network) va global (GXT yoki Wan-Wide Area Network) bo’lishi mumkin.

Agar tarmoqning abonentlari bir-biridan uncha katta bo’lmagan masofalarda (10—15 km gacha) joylashgan bo’lsa, u holda bu tarmoq lokal tarmoq deb ataladi. LXT uncha katta bo’lmagan hudud oralig’ida joylashgan abonentlarni birlashtiradi. Hozirgi vaqtda lokal hisoblash tarmog’i abonentlarining hududiy sochilib ketishiga aniq bir cheklanishlar mavjud emas. Odatda bunday tarmoq aniq bir ob’ektga bog’langan bo’ladi. LXT sinfiga alohida korxonalar, firmalar, banklar, ofislarning va x.k. tarmoqlari misol bo’la oladi.

Hududiy tarmoqlar shahar, tuman, viloyat yoki uncha katta bo’lmagan mamlakat abonentlarini birlashtiradi. Odatda hududiy MXT abonentlari orasidagi masofa o’nlab, yuzlab kilometrni tashkil etadi.

Global tarmoqlar bir-biridan sezilarli uzoq masofada joylashgan, ko’pincha turli mamlakatlarda yoki har xil qitalarda joylashgan abonentlarni birlashtiradi. Bunday tarmoqning abonentlari orasidagi aloqa tarmoq(liniya)lari, radioaloqa tizimi va xattoki sputnikli aloqa asosida amalga oshirilishi mumkin.

Global, hududiy va lokal hisoblash tarmoqlarini birlashtirish ko’p tarmoqli ierarxiyani yaratish imkonini beradi. Ular ulkan ma’lumot to’plamlarini quvvatli, iqtisodiy maqsadga muvofiq qayta ishlash vositalarini va cheksiz ma’lumot resurslariga murojaat qilishni ta’minlaydi. Lokal hisoblash tarmoqlari hududiy tarmoqqa uning komponentalari sifatida kirishi mumkin, hududiy tarmoqlar global tarmoqlar tarkibiga birlashadi va nixoyat, global tarmoqlar ham murakkab strukturani tashkil etishi mumkin. Aynan shunday struktura hozirda eng mashxur va ommaviy bo’lgan dunyo miqyosidagi superglobal Internet axborot tarmog’ida qabul qilingan.

Qurilish geometriyasi (topologiyasi) bo’yicha AHT lar quyidagicha bo’lishi mumkin: shinali (chiziqli), ilmoqli (xalqali), radialli (yulduzsimon), taqsimlangan-radialli, ierarxiya (daraxtsimon), to’liq, aloqali, aralashgan.

Ofislarda lokal tarmoqlarni yaratishda ko’proq shinali topologiya, kamroq ilmoqli va radial topologiya ishlatiladi.

Shinali topologiya tarmog’i chiziqli ma’lumotlarni uzatish kanalini ishlatadi, unga nisbatan qisqa biriktiruvchi liniyalar vositasi bilan interfeys plata orqali barcha uzellar ulangandir. Tarmoqning uzatish uzelidan ma’lumotlar shina bo’yicha ikkala tomonga tarqatiladi. Oraliqdagi uzellar kelayotgan axborotlarni translyaciya (olib ko’rsatish) qilmaydi. Ma’lumot hamma uzellarga keladi, lekin axborotni kimga yuborilgan bo’lsa, o’sha qabul qiladi.

Shinali topologiya eng oddiy topologiyalardan biridir. Bunday tarmoqni engil kuchaytiriladi va konfiguraciyalanadi hamda turli xil tizimlarga moslashtiriladi; u alohida uzellarning mumkin bo’lgan nosozliklariga nisbatan turg’undir.

Shinali topologiya tarmog’ini keng ma’lum bo’lgan Ethernet(zernet) tarmog’i va uning bazasida tashkil etilgan, Ofislarda ishlatiladigan, masalan, Net Ware Novell tarmog’i ham ishlatadi.

Ilmoqli topologiya tarmog’ida hamma uzellar aloqa kanallari bilan umumiy yopiq ilmoqqa (halqaga) ulangan. Tarmoq bir uzelining chiqishi keyingisining kirishi bilan ulanadi.

Halqa bo’yicha ma’lumot uzeldan uzelga uzatiladi va har bir uzel yuborilgan axborotni retranslyaciya qiladi. Buning uchun har bir uzelda tarmoqda ma’lumotlarning o’tishini boshqarish imkonini beradigan o’zining interfeysli va uzatuvchi-qabul qiluvchi apparaturasi bor. Uzatuvchi-qabul qiluvchi apparaturani soddalashtirish maqsadida halqa bo’yicha qiymatlarni uzatish, ko’pincha, faqat bir yo’nalishda bajariladi. Qabul qiluvchi uzel faqat unga yuborilgan axborotni qabul qiladi va anglab oladi.

O’zining moslashuvchanligi va ishlashining ishonchliligiga ko’ra shinali topologiya tarmog’i amaliyotda ham keng tarqalgandir (masalan, Token-Ring tarmog’i).

Radial topologiyali tarmoqning asosini server tashkil etadi, unga ishchi stanciyalarning har biri o’zining aloqa liniyasi bo’yicha ulanadi. Barcha, ma’lumot markaziy uzel orqali uzatiladi, u tarmoqdagi ma’lumot oqimlarini retranslyaciya qiladi, qayta ulaydi va marshrutlaydi.

Bunday tarmoq o’zining tuzilishi bo’yicha, aslini olganda, teleqayta ishlash tizimiga o’xshash bo’ladi, unda hamma abonent punktlari intellektual bo’ladi (o’zining tarkibiga EHM ni oladi).

Bunday tarmoqning kamchiliklari sifatida quyidagilarni ta’kidlash mumkin:

• markaziy apparaturaning yuqori yuklanganligi;

• markaziy apparatura ishdan chiqqanda tarmoq ishga yaroqligini butunlay yo’qotishi;

• aloqa liniyasining juda cho’zilib ketganligi;

• ma’lumotni uzatish yo’lini tanlashda moslashuvchanlikning yo’qligi.

Radial tarmoqlar ochiqdan ochiq ifodalangan markaziy boshkariladigan ofislarda ishlatiladi.

Umumiy holda ko’p aloqali hisoblash tarmog’ining topologiyasini quyidagi ko’rinishda tasvirlash mumkin.

Tarmoq strukturasi kommunikatsiyali va abonentli qism tarmoqlariga ajratiladi.

Test savollari

1. Kompyuter tarmoqlarini aniqlang.

A. lokal            

B. mintaqaviy           

C. global                    

D. *barchasi
2. Xalqaro o’rgimchak to’ri qaysi qisqartirishga mos keladi?

A. TCP          

B. *WWW                  

C. BMA          

D. HTTP

3. Web sahifaning biror qismiga yoki boshqa Web-sahifaga bog‘liqligini ko‘rsatuvchi ilova … deb ataladi.

A) * gipermatn             

B. axborot                 

C. modem        

D. multimedia
4-mavzu: Ma’lumotlarni almashish jarayonlarining xarakteristikasi, ma’lumotlar almashinuvining apparat ta’minoti (2 soat ma’ruza)
Reja:

1. Ma’lumotlarni almashish jarayonlarining xarakteristikasi.

2. Ma’lumotlar almashinuvining apparat ta’minoti.
Firma rivojlanishining aniq bir bosqichida yaratilgan lokal hisoblash tarmog’i vaqt o’tishi bilan barcha foydalanuvchilarning talablarini qondira olmaydi va uning funkcional imkniyatlarini va u qamrab olgan hududni kengaytirish talabi paydo bo’ladi.

Firmani eng turli bo’limlarida va filiallarida turli vaqtlarda paydo bo’lgan turli xil LXT larini firma ichida birlashtirish zarurati paydo bo’lishi mumkin. Bunday birlashtirish hech bo’lmaganda boshqa tizimlar bilan qiymatlar almashishni tashkil etish uchun ba’zida kerakdir.

Kerakli ma’lumot resurslariga chiqishga bo’lgan intilish LEDG ni yuqog’iroq darajadagi tarmoqlarga ulashni talab etishi mumkin.

Tarmoqlarni bir-biri bilan o’zaro ulash uchun tarmoqlararo interfeys sifatida takrorlagichlar, ko’priklar, marshrutlovchi va shlyuzlar ishlatiladi.

Takrorlagichlar (repitor) elektr signallarni kuchaytiruvchi va signalni uzoq masofaga uzatishda uning shaklini va amplitudasini saqlashni ta’minlaydigan qurilmadir. Takrorlagichlar ochiq tizimlarning o’zaro harakat modelining kanalli darajalari bayonnomalari bilan tavsiflanadi, faqat OSI fizik darajadagi (kanalli va undan yuqori darajalardagi bir xil boshqarish) bayonnomalar bilan farq qiluvchi tarmoqlarni birlashtirishi mumkin va faqat qiymatlar paketlarini qayta tashkil etishni bajarib, bu bilan o’z navbatida ulanadigan tarmoqlarni elektr mustaqilligini va signallarni halaqitlarning ta’siridan himoya qilishni ta’minlaydi. Kuchaytirgichlarni ishlatish tarmoqning bir nechta segmentlarini umumiy qismga birlashtirib, bitta tarmoqning uzunligini kengaytirish imkonini beradi. Kuchaytirgichni o’rnatishda aloqa liniyasida fizik uzulish sodir bo’ladi, bunda signal bir tomondan qabul qilinadi, qayta tashkil etiladi va aloqa liniyasining boshqa qismiga yo’naltiriladi.

Ko’priklar (bridge) OSI tarmoqda daraja bayonnomalari bilan tasvirlanadi, oluvchilarning adreslariga mos ravishda ma’lumotli paketlarni filtrlashni bajarib, tarmoqli va undan yuqori darajalarda ma’lumotlarni uzatishning bir xil bayonnomalarini ishlatuvchi tarmoqlar o’rtasidagi trafikni (qiymatlarni uzatishni) rostlaydi.

Ko’prik turli topologiyali, lekin bir tipli tarmoqli operacion tizimlar boshqaruvi ostida ishlaydigan tarmoqlarni birlashtirishi mumkin. Ko’priklar lokal va uzoqlashgan bo’lishi mumkin. Lokal ko’priklar mavjud bo’lgan tizim doirasida cheklangan hududda joylashgan tarmoqlarni birlashtiradi. Uzoqlashgan ko’priklar hudud jihatdan tarqalgan tarmoqlarni, tashqi aloqa kanallarini va modemlarini ishlatib birlashtiradi.

Marshrutlovchilar (router) OSI bayonnomalarini transportli darajasida tavsiflanadi va punktlari funkciyalarini bajaradi va mantiqiy bog’lanmagan tarmoqlarning (OSI ning seansli va undan yuqori darajalarida bir xil bayonnomalarga ega bo’lgan) ulanishini ta’minlaydi; ular axborotni tahlil qiladi, uning keyingi eng yaxshi yo’lini aniqlaydi, uni boshqa tarmoqda moslashtirish va uzatish uchun ba’zi bir bayonnomali o’zgartirishlarni bajaradi, kerakli mantiqiy kanal yaratadi va vazifasi bo’yicha axborotni uzatadi. Marshrutlovchilar servisning etarlicha murakkab darajasini ta’minlaydi: ular, masalan, tarmoqni turli xil murojaat qilish usullari bilan ulashlari mumkin, axborotlar juda yuklangan liniyalarni chetlab o’tib aloqa liniyasidagi yuklamalarni qayta taqsimlashlari mumkin va b.

Shlyuzlar (gateway) OSI ning turli bayonnomalarini uning hamma darajalarida ishlatuvchi hisoblash tarmoqlarini birlashtirish imkonini beruvchi qurilmadir; ular OSI modelining barcha ettita boshqarish darajasi uchun bayonnomali o’zgartirishlarni bajaradi. Marshrutlovchi vazifalardan tashqari ular ma’lumotli paketlarning formatini o’zgartirish va ularni qayta kodlashni ham bajaradi, bu bir jinsli bo’lmagan tarmoqlarni birlashtirishda juda muhimdir.

Ko’priklar, marshrutlovchilar va shlyuzlar lokal hisoblash tarmog’ida bu, odatda, dastur ta’minotli va qo’shimcha aloqa apparaturali maxsus ajratilgan EHM lir.

Test savollari

1. Internet tarmog’ida real vaqtda axborotlar (xabarlar) almashish xizmati qanday ataladi?
A. Elektron pochta
B. *Chat
C. Forum
D. Proksi

2. Qog’ozdagi rasm, matn va tasvirlarni kompyuter xotirasiga kirituvchi qurilmani toping.

A) Plotter  

B)*Skaner   

C) Printer  

D) Modem
5-mavzu: Kompyuter tarmog‘ining arxitekturasi, topologiyasi, tarmoq sistemasining modeli (2 soat amaliy)

Reja:

1. Kompyuter tarmog’ining arxitekturasi haqida ma’lumot bering?

2. Kompyuter tarmog’ining topologiyasi haqida ma’lumot bering?

3. Kompyuter tarmog’ining tarmoq sistemasining modeli haqida ma’lumot bering?

Komp’yuter tarmoqlari-kommunikatsion qism tizimlari yordamida yagona tizimga birlashtirilgan ғujlangan komp’yuter tizimlari tŏplamidir. Ғujlangan komp’yuter tizimlariga alohida EHMlar hamda lokal komp’yuter tarmoqlari (LKT) kirishi mumkin. Hozirda amalda tarkibida EHM bŏlgan intelektual’ abonent nuqtalari ishlatiladi va, demak, komp’yuter tarmoqlarining eng kichik strukturaviy qismi EHM desak xato bŏlmaydi. (1 - rasm).

Kommunikatsion qism tizim quyidagilarni ŏz ichiga oladi:

• 
  kommunikatsion modullar(KM);
  
• 
  aloqa kanallari;
  
• 
  kontsentratorlar;
  
• 
  tarmoqlararo shlyuzlar (kŏpriklar).
  

Kommunikatsion modullarning asosiy vazifasi olingan paketni boshqa kommunikatsion modulga yoki abonent nuqtasiga ma’lum marshrut bŏyicha uzatishdir. Kommunikatsion modul’ paketlarni kommutatsiyalovchi markaz deb ham yuritiladi.

Aloqa kanallari tarmoq elementlarini yagona tarmoqqa birlashtiradi.

Kontsentratorlar axborotni tezligi katta bŏlgan kanallar orqali uzatilishidan avval zichlashtirish uchun xizmat qiladi.

Tarmoqlararo shlyuzlar va kŏpriklar tarmoqni lokal’ komp’yuter tarmoqlari bilan ulashga yoki global’ tarmoq segmentlarini birlashtirishga xizmat qiladi. Kŏpriklar yordamida tarmoq protkollari bir xil bŏlgan tarmoq segmentlari birlashtiriladi. Har qanday tarmoqda quyidagi qism tizimlarini ajratish mumkin:

• 
  foydalanuvchi qism tizimi;
  
• 
  boshqarish qism tizimi;
  
• 
  kommunikatsion qism tizimi;
  

Foydalanuvchi yoki abonent qism tizimi foydalanuvchilarning (abonentlarning) komp’yuter tizimlarini ŏz ichiga oladi va foydalanuvchilarning axborotni saqlash, ishlash va olishdagi ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi.

1- rasm. Komp’yuter tarmoғi fragmenti.

Boshqarish qism tizimsi komp’yuter tarmoqlarining barcha elementlarini ularning ŏzaro aloqasi yagona qoida bŏyicha amalga oshiriluvchi yagona tizimga birlashtirishga xizmat qiladi. Bu qism tizim butun tarmoq ishlashi uchun optimal’ sharoit yaratish maqsadida xizmatchi axborotni yiғish, taxlil qilish va elementlarga ta’sir etish yŏli bilan tizim elementlarining ŏzaro aloqasini ta’minlaydi.

Kommunikatsion qism tizimsi foydalanuvchilar manfaatlari va tarmoqni boshqarish uchun tarmoqda axborotni uzatishga xizmat qiladi. Boshqacha aytganda, tarmoqning ishlashini uzoqlashtirilgan jarayonlarni kommunikatsion qism tizim orqali ŏzaro aloqasi kabi tasavvur etish mumkin. Uzoqlashtirilgan jarayonlarning ŏzaro aloqasi deganda fayllarni almashish, elektron pochta orqali axborotlarni uzatish, programmani bajarishga buyurtma yuborish va natijani olish, ma’lumotlar bazasiga murojaat va h. tushuniladi.
Test savollari

1. Kompyuter tarmoq-

A. butun dunyo mamalakatlari kompyuterlarini birlashtiruvchi tarmoq

B. bitta xonada yoki bir binoning ichidagi kompyuterlarini birlashtiruvchi tarmoq

C. xonadagi mintaqaviy tarmoq

D. * hamma javoblar to`g`ri

2. Internetdagi malumotlarni uzatish qoidalari ... deb  ataladi.

A. Provayder

B.* Protokol  

C. Web-sahifa

D. Web-sayt 
6-mavzu: Kompyuter tarmog‘ining protokollari (2 soat amaliy)

Reja:

1. Tarmoq protokolari

2. File Tgapsfer Protocol (FTP) — fayllarni uzatish bayonnomasi (protokolari).

3. Tgansmission Control Protocol (TCP) — uzatishni boshqarish bayonnomasi.

Internet tarmog’a turli tiplardagi o’n millionlab kompyuterlarni turli modellar va fasonlardagi shaxsiy kompyugerlardan tortib to katta va o’ta katta EHM — meynfreymlargacha birlashtiradi. Bunday xilma-xil mashinalarning bir-biri bilan umumiy muloqot tilini topish juda murakkab masaladir. Bu masala mazkur tarmoq uchun yaratilgan kompyuterlarning muloqot bayonnomalari tizimidan foydalanish bilan hol etiladi.

Internet tarmog’i lavhasining strukturasi:

LXT — lokal hisoblash tarmog’i

Bu tizimning asosini ikkita asosiy bayonnoma tashkil etadi:

— Internet Protocol (IP) — tarmoqlararo bayonnoma, ISO modelining tarmoqli darajasi vazifasini bajaradi;

— Tgansmission Control Protocol (TCP) — uzatishni boshqarish bayonnomasi, ISO modelining transportli (tashish) darajasi vazifasini bajaradi.

IP bayonnomasi axborotlarni elektron paketlarga (IP deytagramma) bo’lib chiqishni tashkil etadi, yuboriladigan paketlarni marshrutlaydi va olinadiganlarini qayta ishlaydi.

TCP transportli darajaning tipik bayonnomasi hisoblanadi: u ma’lumotlar oqimini boshqaradi, xatoliklarni qayta ishlaydi va barcha ma’lumot paketlari olinganligini va kerakli tartibda yig’ilganligini kafolatlaydi. Internet uchun transportli darajaning yana bir bayonnomasi mavjuddir: foydalanuvchi deytagrammasining bayonnomasi (UDP — User Datagram Protocol) oddiyroq va ma’lumotlarni masuliyatsiz jo’natishlarda ishlatiladi.

Bu bayonnomalarni ishlatish jarayonlarining ketma-ketligi quyidagicha bo’ladi.

Uzatiladigan axborot amaliy dastur vositalari bilan aniq bir formatli bloklarga joylanadi. IP bayonnomasi bu bloklarni paketlarga ajratadi, olingan axborotlarning to’liqligini tekshirish mumkin bo’lishi uchun paketlarning har biri nomer va sarlavxa oladi.

Tarmoqlararo TCP/IP bayonnomalarining ish mexanizmi pochta xizmatiga o’xshashdir:

• Oddiy pochta bo’yicha jo’natiladigan yozma axborotlar (xatlar) konvertlarga joylanadi, ularda jo’natuvchining va oluvchining adreslari bo’lishi kerak. Kompyuterlar ham xuddi shunday harakat qiladi: axborot bloklarini ajratib chiqadi va elektron paketlarga joylaydi hamda ularni optimal yo’l bilan bir kompyuterdan boshqasiga uzatadi. Bu elektron axborot paketlarida pochtadagilarga o’xshash standart joylashtirish bor: ma’lumotli axborot matni kodli konvertlarga joylanadi, u konvert axborotning boshlanishi va tugallanishi hamda sarlavhasining maxsus belgilaridan shakllantiriladi, konvertda esa jo’natuvchining va oluvchining adreslari (IP-adres deb ataladi) ko’rsatiladi. Bunday kodli konvert axborotning butunligini ta’minlaydi va uning tarmoqdagi yo’l ko’rsatuvchisi bo’lib xizmat qiladi.

• Xat jo’natilgandan keyin u pochta xizmatining ixtiyorida bo’ladi. Har bir pochta bo’linmasi oluvchining adresini o’qiydi, boshqa qaysi pochta bo’linmalari orqali xatni optimal usul bilan oluvchiga jo’natish kerakligini aniqlaydi va keyingi tanlangan aloqa bo’linmasiga xatni jo’natadi. Elektron paketlarni jo’natishning shunday algoritmi Internet tarmog’ida ham amalga oshirilgan. Pochta bo’linmalari vazifasini tarmoq uchastkalarini o’zaro birlashtiruvchi marshrutlovchilar bajaradi.

Elektron paketlar standart o’lchamga ega: bitga uzun axborot bir nechta paketlarga joylanishi mumkin va, aksincha, bitta paketga bir nechta qisqa axborotlar, agar ularda oluvchining bitta adresi bo’lsa, joylashishi mumkin. Har bir paket boshqa barcha paketlarga bog’liq bo’lmagan ravishda joriy vaqtdagi optimal marshrut bo’yicha oluvchiga etkazib beriladi. Boshqacha aytganda, o’zaro aloqador paketlar va bir kompyuterdan boshqa kompyuterga paketlar turli xil yo’llar bilan uzatilishi mumkin. Bunda bitta kanaldan tarmoqning umuman turli qismlariga yuborilayotgan paketlar uzatilishi mumkin. Bu telekommunikatsiya tizimining resurslarini juda samarali ishlatishga va uning shikastlangan uchastkalarini chetlab o`tishga imkon beradi.

Oluvchining qabul punktida har bir kelgan paketning sifati tekshiriladi (ma’lumotlarni uzatishda buzulishlar bo’lmadimikan), bitta uzun axborotli barcha paketlar birga yig’adi, bu axborotli barcha paketlarning borligi tekshiriladi va ishonchli bo’lsagina, ular umumiy axborotga birlashtiriladi. Agar ma’lumot paketi yo’qolgan yoki buzilgan bo’lsa, uning nusxasi so’raladi. Axborot barcha buzilmagan paketlar olingandan keyin tiklanganligi sababli ularning olinish ketma-ketligi ahamiyatga ega emas.

IP va TCP bayonnomalari shunchalik chambarchas bog’langanki,

cha ularni bitta nom ostida keltiriladi — TCP/IP bayonnomalari.

Bu bayonnomalar asosida ko’pgina tarmoqli servis bayonnomalari ishlab chiqilgan, ularning orasida quyidagilarni ta’kidlash kerak:

• File Tgapsfer Protocol (FTP) — fayllarni uzatish bayonnomasi:

• Telnet — uzoqdan murojaat qilish bayonnomasi, yani buyruqlarni uzoqdagi kompyuterda masofadan turib ijro etish;

• Simple Mail Tgapsfer Ptotocol (SMTP) — elektron pochtani yuborishning oddiy bayonnomasi; __

• Hyper Text Tgapsfer Protocol (HTTP) — gipermatnni uzatish bayonnomasi (Worid Wide Web da axborotlarni uzatishda ishlatiladi);

• Network News Tgapsfer Protocol (NNTP) — yangiliklarni (telekonferenciyalarni) uzatish bayonnomasi.

Foydalanuvchilarni tizim bilan muloqoti matnli interfeysni ishlatgan holda UNIX operacion tizimi asosida yoki hozirda anchagina keng tarqalgan MS Windows/Windows NT muxitida amalga oshirilib, bu muxit uchun Internet ning barcha texnologiyalari va servislari bilan ishlaydigan amaliy dasturlar mavjuddir, bu dasturlar o’z navbatida oddiy va qulay grafik interfeysga ega. UNIX ma’lumotlarni tarmoq ichida kodlash uchun KOI-8 kodlari ishlatiladi, Windows muxitida esa ANSI standartidagi kodlar ishlatiladi.

Test savollari
1. Kompyuterlarni necha avlodga bo‘lish mumkin?

1. 
   6 avlodga
   
2. 
   5 avlodga
   
3. 
   3 avlodga
   
4. 
   * 4 avlodga
   

2. World Wide Web deganda nimani tushunamiz?

A)* Xalqaro o‘rgimchak  to’ri

B) Xalqaro pochta tarmogi

C) Xalqaro aloqa tarmog’i;

D) dasturlash va hisoblash

7-mavzu: Lokal hisoblash tarmog‘iga kirish. lokal hisoblash tarmog‘ining tashkil etuvchilari va ularning turlari (2 soat ma’ruza)

Reja:

1. Lokal hisoblash tarmog’iga kirish.

2. lokal hisoblash tarmog’ining tashkil etuvchilari.

3. lokal hisoblash tarmog’ining turlari.

Lokal xnsoblash tarmog’a (LXT) deb, elementlari — hisoblash mashinalari (shu jumladan mini- va mikro-EHM lar), terninallar, aloqa apparaturasining bir-biridan nisbatan uncha katta bo’lmagan uzoqlikda (15 km gacha) joylashgan tarmoyuta aytiladi (lokal hisoblash tarmoqlari — tarmoqning hisoblash jarayonlari ma’lumot jarayonlariga qaraganda ustun bo’lgan yagona turidir, shuning uchun «hisoblash» sifati bu erda o’rinlidir).

Lokal tarmoq odatda bitta firma yoki ofis chegarasida ma’lumotlarni yig’ish, uzatish, bo’lib-bo’lib yuborilgan va tarmoqlangan qayta ishlash uchun mo’ljallangandir, ko’pincha firmaning va uning uzoqlashgan bo’limlarining faoliyatiga mos ravishda aniq bir vazifalarni bajarishga ixtisoslashadi. Ko’p holdarda punktlari lokal ma’lumotli tizimiga xizmat ko’rsatayotgan LXT boshqa hisoblash tarmoqlari, ichki va tashqi, xatto hududiy va global tarmoqlar bilan bog’langandir.

Har qanday hisoblash tarmog’ining asosiy vazifasi unga ulangan foydalanuvchilarga ma’lumotli va hisoblash resurslarini taqdim etishdir.

LXTlarning darajali tiplarn

LXT larida foydalanuvchilar uchun ikkita struktur-funkcional bo’g’in: ishchi stanciyalari va serverlar juda muhim hisoblanadi.

Xamma LXT lar ham punktlari tarkibida ajratilgan serverlarga ega emas, ba’zi holdarda server vazifasi tarmoqning ishchi stanciyalari o’rtasida taqsimlangan kabi bo’ladi.

Shu nuqtai nazardan ikki tipdagi LXT to’g’risida so’z yuritish mumkin:

• markazlashmagan boshqariladigan tarmoqlar;

• markaziy boshqariladigan tarmoqlar.

Markazlashmagan boshqariladigan tarmoqlarda (ularni ko’pincha bitta darajali tarmoqlar — peer-to-peer deb atashadi) ishchi stanciyalarining o’zaro harakatini umumiy boshqarish markazi va qiymatlarni saqlash uchun umumiy qurilma yo’q. Tarmoqni boshqarish vazifasi bir tarmoqdan ikkinchisiga uzatiladi. Tarmoqli operacion tizim ishchi stanciyalari bo’yicha taqsimlangan. Tarmoqning har bir stanciyasi ham mijozning, ham serverning vazifasini bajarishi mumkin. U boshqa ishchi stanciyalarini so’rovlariga xizmat ko’rsatishi va punktlari so’rovlarini tarmoq xizmatiga yuborishi mumkin. Tarmoqning foydalanuvchisiga boshqa stanciyalarga ulangan barcha periferiya qurilmalari (magnit va optik disklar, printerlar, skanerlar, plotterlar va b.) taallukli bo’ladi.

Bitta darajali tarmoqlarning afzalliklari:

• past narxi;

• yuqori ishonchliligi.

Bitta darajali tarmoqlarning kamchiliklari:

• unchalik ko’p bo’lmagan ishchi stanciyalarini (10 tadan ko’p emas) ulash imkoniyati;

• tarmoqni boshqarishning murakkabligi;

• stanciyalarni dastur ta’minotini yangilash va o’zgartirishning qiyinligi;

• ma’lumotni himoya qilishni ta’minlashning murakkabligi.

Bitta darajali tarmoqlar Arti-Soft Lantastic, Novell NetWare Lite tarmoqli operacion tizimlar MS Windows for Workgruops kobigi asosida yaratiladi.

Markaziy boshqariladigan tarmoqlarda (ularni ko’pincha ajratilgan serverli tarmoq, deb atashadi) kompyuterlardan (serverlardan) bittasi barcha ishchi stanciyalari ishlatishi uchun mo’ljallangan jarayonlarni amalga oshiradi, ishchi stanciyalarning o’zaro harakatini va boshqa bir qator servis vazifalarini bajaradi.

Ma’lumotlarni qayta ishlash jarayonida mijoz u yoki bu jarayonlarni: faylni o’qish, qiymatlar bazasidan ma’lumotlarni qidirish, faylni bosish va x.k. bajarish uchun serverga so’rovni shakllantirishi mumkin.

Server mijozdan kelgan so’rovni bajaradi. So’rovni bajarish natijalari mijozga uzatiladi. Server umumiy foydalaniladigan ma’lumotlarning saqlanishini ta’minlaydi, bu ma’lumotlarga murojaat qilishni tashkil etadi va ma’lumotlarni mijozga uzatadi.

Mijoz olingan ma’lumotlarni qayta ishlaydi va qayta ishlash natijalarini foydalanuvchi uchun qulay ko’rinishda tasvirlaydi, ma’lumotlarni qayta ishlash serverda ham bajarilishi mumkin.

Serveri faqat ma’lumotlarni tashkil etish, saqlash va mijozlarga kerakli ma’lumotlarni berish jarayonlarini bajaradigan tizimlar «fayl-server» tizimi nomiga ega: serverda saqlash bilan bir qatorda ma’lumotlarni mazmunli qayta ishlash ham bajariladigan tizimlarni esa «mijoz-server» tizimlari deb atash qabul qilingan.

Ya’ni «mijoz-server» tizimida server aktiv rol o’ynaydi: u so’rovga butun faylni oddiygina berib qolmasdan, balki ma’lumotlarni oldindan qayta ishlashi va mijozga, yoki masalani echilgan natijalarini, yoki faylning, aynan mijozni qiziqtirgan va mijoz uchun tasvirlash qulay bo’lgan tanlab olingan yozuvlarni berishi mumkin. Bunday texnologiya, boshqa hamma narsalardan tashqari, tarmoq aloqa kanallarining kam yuklanishiga imkon beradi.

«Fayl-server» texnologiyasi bo’yicha ishlaydigan serverning o’zini fayl-server, «mijoz-server» texnologiyasi bo’yicha ishlaydigan serverning o’zini esa ilova-server deb ataladi.

Ajratilgan serverli lokal hisoblash tarmoqlarining afzalliklari:

• ishchi stanciyalarning sonini cheklashning yo’qligi;

• bitta darajali tarmoqlarga nisbatan boshqarishni oddiyligi;

• yuqori tezkorlik;

•ma’lumotlarni himoya qilishning ishonchli tizimi.

Ajratilgan serverli lokal hisoblash tarmoqlarining kamchiliklari:

• bitta yoki bir nechta kompyuterlarni server uchun ajratilganligi sababli yuqori narxdaligi;

• tarmoqning tezkorligi va ishonchliligining serverga bog’liqligi;

• bitta darajali tarmoqqa nisbatan kam moslashuvchanligi.

Ajratilgan serverli tarmoqlar juda keng tarqalgan hisoblanadi; bunday tarmoqlar uchun tarmoqli operacion tizimlarga misollar: MS LAN Manager, IBM va Novell Net Ware.

Test savollari
1. O`zbekistonda qachondan beri Internet Provayderlar xizmat ko`rsata boshladi?

A 1980

B 1990

C 1995

D * 1997
2. Tarmoqlar necha xil bo' ladi?

A. * 3 xil: local, global, mintaqaviy;

B. 2 xil: local va mintaqaviy;

C. 2 xil: local va global;

D. 2 xil global va mintaqaviy

8-mavzu: Lokal tarmoq topologiyasi. lokal tarmoqda ma’lumotlarning almashinuv jarayoni, lokal tarmoq tashkil etish usullari

(2 soat amaliy, 2 soat laboratoriya ishi)

Reja:

1. lokal tarmoq topologiyasi.

2. lokal tarmoqda ma’lumotlarning almashinuv jarayoni

3. lokal tarmoq tashkil etish usullari.

Tarmoqdagi xost-kompyuterlarning adreslariga maxsus talablar quyiladi. Adres formatga ega bo’lishi kerak, bu format bir tomondan adresning sintaksis avtomatik qayta ishlashni bajarishga imkon berishi kerak, ikkinchi tomondan esa u semantik tusga ega bo’lishi kerak, ya’ni adreslanadigan ob’ekt to’g’risida biror ma’lumotni o’zida mujassamlashi lozim.

Shuning uchun xost-kompyuterlarning adreslari Internet tarmog’ida ikkilangan kodlashga ega bo’lishi mumkin:

• telekommunikatsiya tizimini tarmoqda ishlashi uchun qulay bo’lgan majburiy kodlash: kompyuterga do’stona raqamli IP-adres (IP — Internet Protocol);

• tarmoq abonenta uchun qulay bo’lgan majburiy bo’lmagan kodlash: foydalanuvchiga do’stona domenli DNS-adres (DNS-Domain Name System).

Raqamli IP-adres 32 razryadli ikqilik son ko’rinishga ega. qo’laylik uchun u to’rtga blokka 8 bitdan ajratilib, ular o’nlik ko’rinishda yozilishi mumkin. Adres kompyuterni identifikaciyalash uchun zarur bo’lgan to’liq malumotga ega.

Mumkin bo’lgan varianta: ikkita katta blok tarmoq adresini, ikkita boshqasi esa qism tarmoq adresini va bu qism tarmoq ichidagi xost-kompyuterning adresini aniqlaydi. Masalan, ikkilik kodida raqamli adres quyidagicha yoziladi:

10011000001001010100100010001010.

O’nlik kodida ushbu ko’rinishga ega: 152.37.72.138.

Tarmoq. adresi - 152.37; qims tarmoq. adresi - 72; kompyuter adresi -138.

Domenli adres bir-biridan nuqta bilan ajratiladigan bir nechta harf-raqamli domenlardan (Damain - soxa) tashkil topgan. Bu adres ierarxik tasnif asosida qurilgan: eng chap chetdagidan tashqari har bir domen kompyuterlarning biror-bir belgilar bo’yicha ajratilgan butun bir guruhini aniqlaydi, bunda chapda joylashgan guruhlarning domeni o’ng domenning qism guruxi hisoblanadi. Hozirda tarmoqda hammasi bo’lib 120000 dan ortiqroq har xil domenlar mavjuddir.

Masalan, ba’zi mamlakatlarning geografik ikkita harfli domenlari:

• Avstriya — at,

•Bolgariya—br,

_;• Kanada — sa,

• Rossiya — ga,

• AQSh-Sh,

• Franciya — fr.

Biror mavzuga bagishlangan belgilar bo’yicha ajratilgan domenlar ham bordir. Bunday domenlar uchta harfli qisqartma nomga ega:

• davlat muassasalari — gor;

• tijorat tashkilotlari — com;

• o’quv yurtlari — edu;

• harbiy muassasalar — mil;

• tarmoq tashkilotlari — net;

• boshqa tashkilotlar — org.

Domenli adres ixtiyoriy uzunlikka ega bo’lishi mumkin. Raqamli adresdan farqli ularoq u teskari tartibda o’qiladi.Oldin quyi darajadagi domen ko’rsatiladi — xost-kompyuter nomi, keyin xost-kompyuter joylashgan qism tarmoq va tarmoq nomlari domeni va, nixoyat, yuqori darajadagi domen — ko’pincha geografik hudud (mamlakatlar) identifikatori.

Shunday qilib, xost-kompyuterning domen adresi domenlarning bir nechta darajalarini o’z ichiga oladi. Har bir daraja boshqasidan nuqta bilan ajratiladi. Yukori darajadagi domenning chap tarafida boshqa nomlar joylashtiriladi. Chapda joylashgan hammasi umumiy domen uchun qism domendir.

Misol. Domen adresi comp.engec.spb.ru — Rossiya mamlakatining domeni; spb — Sankt-Peterburg shaxrining qism domeni: engec—Davlat muxandislik-iqtisodiyot akadeniyasining qism domeni; satr— kompyuterlar bilan bog’liq qism domen.

Internet dan foydalanuvchilar uchun pochta adreslari sifatida tarmoqka ulangan kompyuterda qayd qilingan bo’limlarning, tashkilotlarning nomlanishlari yoki oddiygina ularning nomlari qabul qilinishi mumkin. Nomdan keyin @ belgisi keladi. Buning hammasi chap tarafdan xost-kompyuterning adresiga biriktiriladi.

Misol. Internet da comp.engec.spb.ru nomiga ega bo’lgan kompyuterda priem nomi ostida qayd qilingan foydalanuvchi quyidagi adresga ega bo’ladi: [e-mail] (Sankt-Peterburg muxandislik-iqtisodiyot akademiyasining qabul komissiyasi).

Domen adresini mos raqamli IP-adresga o’zgartirishni maxsus serverlar — nom serverlari bajaradi. Shuning uchun foydalanuvchining raqamli adreslarni bilishining keragi yo’q.

Internet da ishlash uchun siz aloqa o’rnatmoqchi bo’lgan kompyuter yoki foydalanuvchining faqat domen adresini bilishingiz kerak.

Ishlatilayotgan texnologiyaga bog’liq ravishda domen adresining oldida uning foydalaniladigan bayonnomasi yoki xizmati ko’rsatilishi mumkin. Masalan, Web-server bilan ishlaganda odatda gipermatnni uzatish bayonnomasi ko’rsatiladi va yuqorida keltirilgan adres quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi: http://engec.spb.ra. Bu URL-adres deb ataladigan adresdir (URL — Uniform Resourse Locftor yoki resurslarning universal ko’rsatkichi).

Test savollari
1. Mamlakat, shaxar va viloyatlar darajasida kompyutеrlarni o’zaro boq'lagan tarmoq qanday nomlanadi?

A*Global tarmoq

B.Mintaqaviy tarmoq

C.Hamma javoblar to'g'ri

D.Lokal tarmoq

2. ... – bu Intеrnеtga ulanganda axborot almashish qurilmasi.

AMonitor

B.Skaner

C.*Modem

D.Printer
9-mavzu: Lokal tarmoqqa kirish va undan ma’lumotlar qidirish, intranet lokal tarmog‘i sifatida (2 soat amaliy, 2 soat laboratoriya ishi)

Reja:

1. lokal tarmoqqa kirish va undan ma’lumotlar qidirish

2. intranet lokal tarmog’i sifatida.
Paradoks shundaki, Internet fizik kompyuter tarmog’i sifatida aslida mavjud emas. Internet — bu bir-biri bilan aloqa kanallari (mavjud bo’lgan telefon kanallari va kabelli aloqa kanallari) bo’yicha muloqat qiladigan turli xil kompyuter tarmoqlarining butun jahon uyushmasidir.

Lekin shunday bo’lsada: Internet — bu ko’plab global, regional va lokal tarmoqlarni birlashtiruvchi butun jahon global kompyuter tarmog’idir. Boshqacha aytganda, Internet — bu butun er sharini o’rab olgan tarmoqlarning tarmog’idir.

Jahon miqyosida bu tarmoq fantastik murakkab va chigallashib ketgan bo’lib ko’rinadi, punktlari «aholisiga» ega va shaxsiy xayoti bilan yashaydi. Shuning uchun ham virtual (bo’lib tuyuladigan) shahar tarmog’ida, ko’proq — xattoki virtual mamlakat yoki dunyo to’g’risida gapirishadi. Hozirdanoq Internet butun jahondagi o’n millionlab foydalanuvchilarni birlashtirgan va har yili bu mamlakatning aholisi taxminan ikki marta ko’paymoqda.

Internet bizni nimasi bilan o’ziga jalb qilmoqda? Bu tarmoq bilan xatto tasodifiy ishlagan odamlar nima uchun uning ashaddiy muxlisi bo’lib qoladi, tarmoq faxriylari esa Internet mamlakatida punktlari mavjudligini davom etgirish uchun ko’ptina iqtisodiy farovonliklarni kurbon qilishga ham tayyordirlar.

Yaqin vaqtgacha Internet ilmiy xodimlarga mo’ljallangan edi va o’quv auditoriyali, ulkan kutubxonali va ko’plab joyli universitet shaharchasini ko’proq eslatar edi, u erda talabalar va o’qituvchilar ishdan bo’sh vaqtlarida o’zaro muloqatda bo’lishlari va ularni qiziqtirgan istalgan ma’lumotlarni opishi mumkin edi.

Bugun Internet ulkan megapolisga o’xshaydi, u erda universitet endi asosiy diqqatga sazovor joy bo’lmay qolgan va xatgo virtual ofislar, magazinlar, milliy daholar va ommaviy va shaxsiy uyin-qo’lgi uchun joylar orasida birmuncha yo’qolib ketgan. Va shaharga istagan odam kirishi mumkin bo’lib qoldi, bundan tashqari, u erga uni har qanaqasiga taklif etmoqdalar va tuzoqka ilintirmoqdalar. Haqiqatda Internet — bu modemli kompyuterga va ba’zi bir maxsus dastur ta’minotiga ega bo’lgan istalgan foydalanuvchi uchun ochiq bo’lgan, umumiy murojaat qilinadigan tarmoqdir.

Lekin bizning munosabatlarinizda Internet ga hozircha alohida sami miylik kuzatilmayapti. Bizning shaxsiy kompyuterlarga munosabatiniz kabi xatto ba’zi bir o’xshashlik yakkrl ko’zga tashlanmoqda. Xali 10 yil oldin ham biz ularga mavxum va begonacha munosabatda edik: ularning bizning xayotinizga qanchalik jadal va uzviy qo’shilib ketganligini biz tasavvur qila olmas edik (to’g’ri, o’sha vaqtda bu qisman kompyuterning yuqori narxi bilan tushintirilgan edi). Hozirda deyarli har kim o’zlari ShK ni Internet ga amalda ham, aslida ham tekinga ulashi mumkin, Internet tarmog’idan uni qiziqtirgan ixtiyoriy maxfiy bo’lmagan ma’lumotlarni eng kam narxda olishi mumkin, tarmoq bo’yicha o’zlari istalgan mamlakatdagi hamkasblariga, mos pochta harajatlaridan birmuncha past narxda, xatlarni yuborishi mumkin, Internet ga punktlari reklamasini joylashtirishi mumkin va uni butun dunyodagi millionlab odam ko’radi, va deyarli hamma narsani, xatto o’zlari bo’sh vaqtini mazmunli va qiziqarli o’tkazishni ham (shu bilan birga uning qiziqishlariga va ishtiyoklariga bog’liq bo’lmagan holda) amalga oshirishi mumkin. Internet bu axborotlarning cheksiz dunyosidir, bu haqiqatda o’zgacha virtual mamlakatdir, unga kirib olish va u erda uzoq vaqt yashash mumkin.

Internet nima o’zi — navbatdagi odatiy (modali) qiziqishni yoki insoniyatning kelajagini? Anglab etilgan zaruriyat yoki nima bilan shug’ullanishni va ortiqcha yuzlab dollarlarni nimaga sarflashni bilmaydiganlar uchun ermakni? Unisi ham, bunisi hamdir va uchinchisi hamdir — qisqasi hammasi! Shuning uchun ham bu tarmoqning barcha imkoniyatlarini oddiygina eslatib o’tish aslida mumkin ham emas.

Internet tarmog’i oxirgi foydalanuvchiga — kompyuter mutaxassisiga ham, oddiy fukaroga ham mo’ljallangan. Tarmoqda har birimizning kasbiy faoliyatiniz uchun kerak bo’lgani kabi, me’yordagi shinam hayot uchun talab etiladigan hamma narsa bor. Jurnalist Internet da eng yangi yangiliklarni topadi, ilmiy xodim — uni qiziqtirgan muammo bo’yicha oxirgi tadqiqotlar materiallarini, tijoratchi esa dunyoning istalgan birjasidagi valyuta kotirovkasini (bahosini) bilib oladi. Aviabiletni yoki Evropa yoki Amerikadagi ixtiyoriy shaharning mehmonxonasida nomer buyurtmoqchinisiz — bu mumkindir; o’zingizning tanishlaringizga sovg’alarni tanlash, sotib olish va topshirishni xoxlaysizni — marhamat; biror-bir shu kungi muhim muammolarni muhokama qilihca ishtirok etish xoxishingiz borni — aytilganidek, muammolar yo’q-

Boshlanishda oddiy tadbirkorga Internet tarmog’i nima uchun kerakligini tushinib olishga harakat qilaniz!

— Internet ning tadbirkorlar uchun muhim bo’lgan birinchi muhim vazifasi axborot vazifasidir. Tarmoqdan qiziqtirgan istalgan maxfiy bo’lmagan birjaga oid va tijorat axborotlarini, ilmiy va siyosiy axborotlarni va sh.o’. olish mumkin.

— Ikkinchi vazifa — kommunikatsiya vazifasi. Tarmoq texnologiyalari foydalanuvchiga telefon bo’yicha istalgan shahar va mamlakatdagi punktlari sheriklari bilan gaplashish imkonini beradi, shu bilan bir qatorda bu oddiy telefon aloqasidan arzonroqdir; oddiy pochtani ishlatganga qaraganda kam harajat qilib va shuning bilan birga sezilarli darajada tezroq unga faks yoki xat yuborish mumkin.

— Uchinchi vazifa — kengash vazifasi. Internet tarmog’i — bu mutaxassislar va kompyuterlardan foydalanuvchilar «uchrashadigan» va ularni qiziqtirgan muammolarni muhokama qilishi, interaktiv rejimda foydali ma’lumotlar bilan almashishi mumkin bo’lgan joy.

— To’rtinchi vazifa — tijorat vazifasi. Butun dunyoda tarmoq bo’yicha savdo faol rivojlanmoqda.Imkoniyatli haridor o’z ShK ning ekranida tavarlarni ko’rib chiqadi, buyurtma beradi va kredit kartoch-kasi bo’yicha ularga xak to’laydi. Tavar unga eng yaqin savdo po’Nkgidan sshib kelinadi, tabiiyki, endi tarmoq bo’yicha emas.

— Keyingi vazifa — reklama vazifasi. Internet bo’yicha reklama berish, birinchi navbatda uning ommaviyligi va tezkorligi tufayli, juda samaralidir.

— Oltinchi vazifa — kO’ngil ochish vazifasi. Katta miqdordagi ko’ngil ochar adabiyotlarni va filmlarni o’qib chiqish va ko’rish mumkin; eng maroqli kompyuter uyinlarini uynash mumkin, turli xil mo’zeylarning va mamlakatlarning go’zalliklariga sayoxat qilish va ulardan zavqdanish mumkin va boshqa ko’pgina shunga o’xshash narsalar.

— Va nixoyat — maxsus kompyuterli vazifasi. ShK dan foydalanuvchilar eng yangi dastur vositalarini, ko’rsatmalarni va tarmoqda ishlash bo’yicha tavsiyalarni, shu bilan bir qatorda ko’pincha tekinga olishi mumkin.
Test savollari
1. ... - bir korxona yoki muassasadagi bir nеchta yaqin binolardagi komp'yutеrlarni o’zaro boqlagan tarmoq.

A. Global tarmoq

B.*Lokal tarmoq

C.Mintaqaviy tarmoq

D. hamma javoblar to'g'ri
2. Lokal tarmoq uchun zarur qurilmalar:

A.Server, ishchi stansiyalar

B.Tarmoq platasi

C.* Barchasi

D. Maxsus kabel
10-mavzu: Internet tarmog‘i. Internet tarmog‘ida ma’lumotlar almashinuvini tashkil etish yo‘llari. Internet xizmatlari va ularning turlari

(2 soat ma’ruza, 2 soat amaliy, 2 soat laboratoriya ishi)

Reja:

1. Internet –Global kompyuter tarmog’i.

2. Internet tarmog’ida adreslarning tuzilishi va sistemaviyligi

3. Ma’lumotlar almashinuvini tashkil etish yo’llari.

4. Internet xizmatlari va ularning turlari.
Axborot-hisoblash tarmoqlarining dastur ta’minoti quyidagilarni ta’minlaydi: tarmoqning asosiy bug’inlari va elementlari ishini o’zaro muvofiqlashtirish; tarmoqning barcha resurslariga jamoa bo’lib murojaat qilishni tashkil etish; ma’lumotlarni qayta ishlash samaradorligini oshirish maqsadida resurslarni dinamik taqsimlash va qayta taqsimlash; tarmoq qurilmalariga texnik xizmat ko’rsatishni va ishga yaroqliligini nazorat qilishni o’tkazish.

Tarmoqning dastur ta’minoti uch qismdan tashkil topgan:

• umumiy dastur ta’minoti;

• tizimli dastur ta’minoti;

• maxsus dastur ta’minoti.

Umumiy dastur ta’minoti tarmoq tarkibiga kiruvchi alohida kompyuterlarning bazaviy dastur ta’minotining tashkil etuvchilaridan hosil bo’ladi va o’z ichiga operacion tizimlarni, dasturlashtirishning avtomatlashtirilgan tizimini va texnik xizmat ko’rsatish tizimini oladi.

Tizimli dastur ta’minoti tarmoqning barcha resurslarini o’zaro harakatini, umumiy tizimniki kabi, qo’llab-quvvatlovchi dastur vositalarining kompleksi ko’rinishga egadir.

Maxsus dastur ta’minoti foydalanuvchilarni tez-tez echiladigan masalalarning dasturlari bilan maksimal ta’minlash uchun mo’ljallangan va mos ravishda foydalanuvchi mavzu sohasining xususiyatiga mo’ljallangan uning amaliy dasturini o’z ichiga oladi.

Dastur ta’minotidagi alohida rol operacion tizimga ajratiladi; ular umumiy dastur ta’minoti tarkibida ham (alohida kompyuterlarning operacion tizimlari), tizimli dastur ta’minoti tarkibida ham (serverda yoki bitga darajali tarmoqning kompyuterlaridan bitgasiga o’rnatiladigan tarmoqli operacion tizim) mavjud.

Tarmoqli operacion tizim o’z tarkibiga boshqaruvchi va xizmat ko’rsatuvchi dasturlar to’plamini oladi, bu dasturlar quyidagilarni ta’minlaydi:

— tarmoqning hamma bo’g’inlari va elementlari ishini o’zaro muvofiqlashtirish;

— tarmoq elementlari bo’yicha resurslarni tezkor taqsimlash;

— topshirikdar oqimini hisoblash tarmog’ining uzellari O’rtasida taqsimlash;

— masalani echishning ketma-ketligini o’rnatish va ularni umumtarmoq, resurslari bilan ta’minlash;

— tarmoq elementlarini ishga yaroqligini nazorat qilish hamda kirish va chiqish ma’lumotlarining ishonchliligini ta’minlash;

— ma’lumotlarni va hisoblash resurslarini ruxsat etilmagan murojaat qilishlardan himoya qilish;

— tarmoqning ma’lumot, dastur va texnik resurslarining ishlatilishi to’g’risida ma’lumotnoma berish.

Operacion tizimlarning funkcional imkoniyaglari utilitalar — amaliy vazifalarni bajarish uchun operacion tizim tomonidan ishlatiladigan maxsus dasturlar yordamida kengaytiriladi.
Internet tarmog’ini Tashkil etish uchun asos AQSh mudofaa vazirligining kompyuter tarmog’i ARPAnet (ARPA — Advanced Research Projects Agency ) bo’lgan edi, u 70-yillarning boshlarida ilmiy tashkilotlar, harbiy muassasalar va mudofaa sanoati korxonalari kompyuterlarining alokesi uchun yaratilgan edi. Tarmoq Pentagonning ishtirokida tashkn ta’sirlarga mustahkam yopiq infrastruktura kabi qurilgan, u yadroviy xujum sharoitlarida omon qolishga qodir, ya’ni uning ishonchliligiga katta e’tibor berilgan edi.

Vakt o’tishi bilan tarmoq strategik ahamiyatini yo’qotdi; xususiy shaxslar va nodavlat kompyuter tarmoqlari uning asosiy mijozlari

moqda: alohida lokal, hududiy va global tarmoqlarni umumiy axborot kengligiga birlashtirish. Internet unga ulangan tarmoqlar tarkibiga kirgan barcha kompyuterlar o’rtasida axborot almashinishni ta’minlaydi.

Kompyuter tili va unda ishlatiladigan operacion tizim turi ahamiyatga ega emas.

Hozirgi vaqtda Internet — bu global kitalararo tarmoqdir; u o’nlab million kompyuterlarni va lokal tarmoqlarni birlashtiradi. Tarmoq umumiy boshqarish markazita ega emas va kimningdir mulki ham emas

— Internet ning boshqa kompyuter tarmoqlaridan muhim farqi ana shundadir. Asoslangan ma’lumotlar bo’yicha 2000 yilda uning foydalanuvchilari soni 200 mln odamdan ortib ketgan.

Internet ning asosiy yacheykasi — lokal hisoblash tarmoqlaridir. Lekin Internet ga musgaqil ulangan lokal kompyuterlar ham mavjuddir.

Internet ga bevosita ulangan tarmoq yoki lokal kompyuterlari xost-kompyuterlar (host — xujayin, ega) deb ataladi.

Agar biror lokal tarmoq Internet ga ulangan bo’lsa, u holda bu tarmoqning har bir ishchi stanciyasi Internet ga chiqishga egadir, lekin o’zining xost-kompyuteri orqali chiqadi.

Tarmoqqa ulangan har bir kompyuter o’zining adresiga ega, shu adres bo’yicha uni dunyoning istalgan nuqtasidan abonent topib olishi mumkin.

Internet tarmog’iing strukturasi - tipik mijoz-serverli, ya’ni tarmoqdan asosan axborot oluvchi kompyuterlar bor — bular «mijozlar», mijozlarni axborot bilan ta’minlovchi kompyuterlar ham bor—bular «serverlar» (tabiiyki, serverlar ham ma’lumot oladilar, aniqrori uni yig’adilar, lekin baribir ularning asosiy vazifasi axborotni berishdir).

Internet tarmog’a lavhasining mumkin bo’lgan strukturasi 72-rasmda ko’rsatilgan.

Internet ning muhim xususiyati shundaki, u turli xil tarmoqlarni birlashtirib, bunda hech qanday ierarxiyani hosil qilmaydi

— tarmoqqa ulangan barcha kompyuterlar tent huquqlidir.

Test savollari

1. World Wide Web deganda nimani tushunamiz?

A.*Xalqaro o‘rgimchak to’ri

B. Xalqaro pochta tarmogi.

C. Xalqaro aloqa tarmog’i;

D. To‘g‘ri javob yo‘q
2. Web-sayt nima?

A. internetdagi adres;

B. *Web-saxifalar to’plami;

C. Web saxifadagi matn

D.Resurs

11-mavzu: Brauzerlar va ularning turlari. Internet Internet Explorer, Opera va boshqa brauzerlar bilan tanishish. Internet tarmog‘ida qidiruvni tashkil etish (2 soat amaliy, 2 soat laboratoriya ishi)

Reja:

1. Brauzerlar va ularning turlari.

2. Internet Explorer.

3. Internet tarmog’ida qidiruvni tashkil etish

1.Brauzerlar

WWW tizimi bilan ishlashda foydalanuvchilar bu tizim klient-dasturlari, ya`ni brauzerlar bilan ishlaydi. Brauzer (ingl. browse – ko’rib chiqmoq, varaqlamoq) – foydalanuvchi va www tizimi orasida dialog amalga oshiradigan dastur, www-saxifalarini uqiydi, www-serverlari va boshqa Internet resurslari bilan ishlaydi.

Brauzerlar xar qanday serverlar bilan ularning protokollarini ishlatgan xolda ishlay oladi. Serverdan olingan ma`lumotni brauzer ekranga oddiy va qulay ko’rinishda chiqaradi. Odatda bir protokoldan boshqasiga o’tish ko’zga ko’rinmaydi.

Brauzer grafik yoki matnli bo’lishi mumkin. Brauzerlar xujjatlarni interpretasiya qila olishlari uchun ular html tiliga asoslanib maxsus ishlanishlari kerak. Html tilining asosida matnning mantiqiy bo’linishi yotadi, va bu fakt sarlavxalarni katta yoki kichikroq shriftda yozishini nazorat qiladi. Grafik brauzer esa sarlavxalarni kursiv yoki qalin shriftda chiqarishi mumkin.

Birinchi grafik brauzer bu AQShning superkompyuter ilovalarining milliy markazida (NCSA) ishlangan Mosaic edi.

1994 yilda Netscape Communications korporasiyasi ochildi, uning asoschilari esa Mosaicning yaratuvchilari bo’lgan. Keyinchalik grafik brauzerning yangi savdo versiyasi Netscape chiqdi. Netscape Navigator 2.0 Java-applet va JavaScript tillarini qo’llay olardi. 1996 yilda Netscape dunyoni zabt etdi.

1996 yil boshida bozorda Microsoft Internet Explorer 2.0 brauzeri, yozida esa Microsoft Internet Explorer 3.0 paydo bo’ldi. Internet Explorer 3.0 Netscapening barcha kengaytmalarini qo’llab u bilan bir pogonaga chiqib oldi. Keyinchalik Microsoft Internet Explorer 4.0, Microsoft Internet Explorer 5.0, Microsoft Internet Explorer 6.0 versiyalar chiqdi.

Xozirgi paytda bozorda xilma- xil (matnlilari xam) brauzerlar borligiga qaramasdan ko’pchilik Netscape va Microsoft brauzerlaridan foydalanadi.

1. 
   Microsoft Internet Explorer
   

Microsoft Internet Explorer xozirgi kunda internetdagi eng mashxur brauzer xisoblanadi. Dastur menyulari

saxifalarning ko’rinishi va brauzer parametrlarini sozlash buyruqlarini o’z ichiga oladi.

Fayl – Fayllar(web-xujjatlar) bilan ishlash buyruqlari.

Pravka – Matn parsalari, qidirish va almashtirish buyruqlarini taklif qiladi.

Vid – Veb-saxifaning ko’rinishi va kodirovka turini tanlash uchun xizmat qiladi.

Izbrannoe – foydalanuvchi tanlagan Internet-manzillarni saqlab turadi .

Servis - Internet Explorerning qo’shimcha parametrlarini sozlashga imkon beradi.

Spravka - Internet Explorerda ishlash xaqida kerakli ma`lumotni saqlaydi.
Internet explorer asboblar paneli

	Oldingi saxifaga o’tish		Keyingi saxifaga o’tish
	Saxifa yuklanishini toxtatish		Yangilash
	UY saxifasini yuklash		Qidirish
	"Izbrannoe" papkasiga dostup		Dostup jurnalini ochish
	Saxifani qog’ozga chiqarish

Internet Explorer asboblar paneli tarmoq xujjatlari bilan ishlash uchun yaratilgan. Asboblar panelini chaqirish uchun menyuni oching: Vid\Paneli instrumentov\Obichnie knopki.

Manzil qatori

Adres maydonida Internet-manzilni kiritib Perexod tugmasini yoki [Enter] tugmasini bosing. Manzil qatorini chaqirish uchun quyidagi menyu komandasini bajaring: Vid\Paneli instrumentov\Adresnaya stroka. Web-saxifa dasturning Ishchi soxasida aks ettiriladi.
Intrenetda xaqiqiy ish faqat Interenetda ulangandan keyin boshlanadi. Bu xolda Internet Explorer yuklanib o’zining Web-saxifasini asosiy sifatida yuklaydi. Brauzerning oynasida bitta saxifa ochiladi. Odatda web-saxifalarni navbat bilan kerakli ma`lumotni qidirib ko’rishadi. Web- saxifalar matnli ma`lumot va import qilingan ob`ektlardan tashkil topadigan xujjatlardir. Xozirgi paytda web- saxifalarning ko’pi ko’p illyustrasiyalarni o’z ichiga oladi. Ya`ni illyustrasiya sifatida rasm, tovush, videorolik va boshqa kattagina xajmli multimedia-ob`ektlari qo’shiladi.

Web-saxifalar – matn muxarriri yordamida tuzilgan xujjatlarga o’xshaydigan formatlangan elektron xujjatlardir. Ammo, ularning muxim xususiyatlari bor. Matn muxarriridagi tayyorlanadigan xujjatlar oldindan qaysi parametrda va qaysi formatda bo’lishi aniq bo’ladi (qanday qog’ozda bosib chiqariladi). Web-xujjatlar universal bo’ladi: ular foydalanuvchining ekran kattaligi va necha ranglarni aks ettirishiga qaramay ochilishlari kerak. Eng sifatli web-saxifalar shunday universalki ularni eng oddiy grafik bo’lmagan brauzer yordamida ko’rish mumkin.

Internet Explorer web-saxifadagi barcha ma`lumotni namoyish etadi. Agar ba`zi- bir ob`ektlarni ko’rsata olmasa u joylarni bush turtburchaklar yoki maxsus belgilar bilan ajratib quyadi. Kup web-saxifalar ob`ektlarga bog’langan alternativ matnni o’z ichiga oladilar. Agar ko’rish vositasi ba`zi bir sabablarga ko’ra ob`ektni aks ettira olmasa unga bog’langan alternativ matnni ko’rsatadi.
4.Gipermatnli murojaatlar
Ko’p web-saxifalar gipermatnli murojaat ya`ni gipermurojaatlarni o’z ichiga oladi. Gipermurojaat – bu boshqa web-saxifa manzilini saqlaydigan web-saxifa ob`ekti. Bunday ob`ekt sifatida odatda boshqa rangli va ostiga chizilgan matn yoki ramkaga olingan rasm ishlatiladi. Gipermatnli murojaatlar odatda joriy web-saxifaning mavzusiga mos tushadigan web-saxifaga olib keladi. Murojaat vazifasini bajarib keladigan matn shu web-saxifaning mavzusi yoki nomi bo’lishi mumkin. Gipermurojaatga olib kelinganda sichqoncha kursori bir barmogi ko’rsatilgan qo’l ko’rinishiga keladi. Gipermurojaatga o’tish uchun uning ustiga bosish kifoya. Bundan so’ng brauzer ushbu gipermurojaat manzilidagi web-saxifaga o’tadi.

Agar bir necha gipermurojaatga o’tgandan keyin bir saxifa ortga qaytmoqchi bo’lsangiz Nazad tugmasini bossangiz bo’ldi. Bu tugma yonida qo’shimcha ochadigan tugmacha bor, u ko’rilgan saxifalar tarixini ochadi va keraklisini tanlashga imkon beradi.

5.Web saxifalarda grafika va multimediya.

Xozirgi kunda o’rin olayotgan web-saxifalarga ob`ektlarni qo’shish kundan- kunga o’zgarib rivojlanayotganligi sababli brauzerlar xar doim xam uning ichidagi multimedia ma`lumotni o’qiy olmaydilar. Ilk brauzerlar faqat matn ko’rsatishlari mumkin edi (gipermurojaatlar bilan). Zamonaviy ko’rish vositalari ko’plab ob`ektlar bilan ishlashlari mumkin, lekin baribir xammasi bilan emas.

Web-saxifalardagi ob`ektlarni to’liqligicha o’qiy olmaslik muammosi yoki qo’shimcha dasturlarni o’rnatish yoki brauzer imkoniyatlarini kengaytirish yo’li bilan xal qilinadi.

6.Internetdan fayllarni ishga tushirish.

Dunyo tarmog’i serverlarida ko’plab qiziqish uygotadigan fayllar mavjud. Bu dastur, arxiv, xujjatlar. Faylni yuklash uchun mos gipermurojaatdan o’tish kerak. Fayllarni yuklash va saqlash web-saxifalarni o’qishdan farqli chunki bu xolda boshqa ma`lumot almashish protokollari ishlaydi. Fayl yuklashdan oldin kerak bo’lgan qo’shimcha ma`lumotni berish kerak. Fayllarni qabul qilish uchun Internet explorer Fayllarni yuklash ustasini chaqiradi.

Birinchi bo’lib faylni shunchaki ochish yoki qattiq diska saqlash kerakligini tanlaymiz. Internetni xavfsiz sanay olmaymiz, va shuning uchun fayllarni to’g’ridan- to’g’ri yuklash tavsiya etilmaydi. Ularni lokal diska saqlab, kerakli choralarni ko’rib keyin ochishingiz mumkin bo’ladi.

Faylni saqlashdan oldin Fayllarni yuklash ustasini papkani ko’rsatishni so’raydi(internetdan olingan xujjat va fayllar uchun aloxida papka ochish tavsiya etiladi).

Fayl yuklanish jarayoni maxsus dialog oynada aks ettiriladi va foydalanuvchi uni kuzatib kerakli paytda to’xtatishi xam mumkin.

Internet Explorer birdaniga bir necha fayllarni yuklashga imkon beradi, ammo yuklanish tezligi bu xolda ancha pasayadi.

Fayllarni saqlash uchun maxsus dasturlarni ishlatish tavsiya etiladi, masalan, Gethright yoki FlashGet.
Test savollari

1. Web-brauzerning asosiy vazifalari qaysilar?

A.*Web-saxifani xotiraga yuklash va ko’rish,saqlash,chiqarish;

B. Web-saxifani xotiraga yuklash va ko’rish,chiqarish;

C. Web-saxifani saqlash,chiqarish

D. Kiritish-chiqarish
2. Web-sahifalarning eng keng tarqalgan ko‘rinishi qanaqa?

A.*.asp, *.exe, *.com kengaytmali fayllar

B. *.htm, *.asp, *.avi kengaytmali fayllar

C. *.gif, *.jpg, *.bmp kengaytmali fayllar

*D *.htm, *.html, *.asp kengaytmali fayllar

12-mavzu: Internet va muloqat madaniyati. Internet tizimida axborot xavfsizligi (2 soat laboratoriya ishi)
Reja:

1. Internet va muloqat madaniyati.

2. Internet tizimida axborotlarni himoyalash.

3. Internet tizimida arxivlangan fayllar (saydlar) bilan ishlash.

Bugungi kunda internet jamiyat ijtimoiy, siyosiy va madaniy xayotining juda muxim va ajralmas bulagiga aylanib bormokda. Veb texnologiyalar prezident saylovlariga uz ta’sirini utkazmokda, xukumatlarning va siyosiy shaxslarning iste’foga chikishiga olib kelmokda, xalkaro va ichki siyosat yunalishlarini belgilab bermokda. Jamiyatning madaniy xayotida keskin uzgarishlarga olib kelmokda, bu soxada yangi shaxslarni va yunalishlarni kashf etmokda. Bularning barchasiga sabab internetdagi forumlarning ommaviylashib ketishidir.

Forum uzi nima? U - ochik tarzda munozara va baxs utkazish vositasi. Lekin kupchilik uni bir yoki bir necha kishi tomonidan tutilgan kundalikka uxshatishadi va undan shu maksadda foydalanishadi. Oddiy kundalik kabi u xam birdaniga yozilmaydi, aksincha unda xar kuni yoki oyda, yilda bir necha yozuvlar paydo buladi. Bu yozuvlar bir necha suzdan yoki bir necha varakdan iborat bulishi mumkin.

Oddiy kundalikdan farkli ravishda forumda kundalikni xamma ukishi, nafakat ukishi, balki unda uzining izoxlarini koldirishi, uz taassurotlarini yozishi, xatto muallif bilan birga uni yozishda barobar katnashishi mumkin.

Albatta, forumlarda mamlakat raxbarlarining uchrashuvi, futbol buyicha kit’a chempionati, MM&TVA mukofotlarini topshirish marosimi, orolbuyi xududining ekologik axvoli kabi global va mamlakat mikyosidagi vokealar kizgin muxokama kilinadi. Lekin forumdagi mavzular bozordagi narxlar, fotoshopda fotosuratlarni kayta ishlash, akvarium baliklarini bokish, kushni kizning oxu kuzlari, kursdoshning tuyi, yangi kinofil’mning syujeti, avtomobil t’yuningi va boshka minglab vokea va jarayonlarga bagishlangan bulishi mumkin. Albatta mavzularni tanlashda bir kator cheklovlar bulishi kerak. Masalan, forumlarda bexayolik yoki zuravonlikni targib kiluvchi mavzularga urin yuk.

Forumning jamiyatning ijtimoiy xayotida inkilobiy uzgarishlarga olib kelgan jixati, bu uning, ma’lum ma’noda, barcha xoxlovchilarga uz fikrlarini bayon kilish va, eng asosiyi, uz ukuvchilariga ega bulish imkonini berishidir.

Endilikda xar bir odam uz ukuvchilari va muxlislariga ega bulishi mumkin. Buning uchun teleboshlovchi, gazeta muxbiri, shoir yoki yozuvchi bulish shart emas. Kupchilik uchun kizik bulgan mavzuni tanlash va uni maxorat bilan yorita olish forumda muvaffakiyat kozonish uchun etarlidir.

Bir tomondan, forumda yangi nomlar kashf etilib, ular ommaviy axborot vositalari, matbuot va nashriyotlar tomonidan ishga taklif etilayotgan bulsa, ikkinchi tomondan ommaviy axborot vositalarning uzlari xam forumga kirib kelmokda.

Forumlar boshidan uchragan muammo, ularga kanday kilib ukuvchilarni jalb kilish edi. Bu muammoni xam kilish yulidagi urinishlardan biri RSS (Really Simple Syndication - xakikatdan oson birlashish) texnologiyasining yaratilishiga olib keldi. Forumning biror mavzusida yangi yozuvlar paydo bulganda bu xakida boshkalarga xabar berish forumdan foydalanishni juda osonlashtirdi. Oldinlari forumda yangi yozuvlar paydo bulganligini bilish uchun unga kirishdan boshka yul yuk edi.

RSS ning ukiydigan kismi forumlarga kirmasdan bir vaktda kuplab forumlarga yangi yozuvlar kelganligi xakida xabardor bulish va ularni ukish imkonini beradi. Bundan tashkari, RSS texnologiyasi kelgan xabarlarga javob yozish yoki xech bir sababsiz forumga yangi yozuvlar kiritish imkonini xam yaratadi. Bular esa, forum yaratish va uni olib borish, ularni ukish va ularda ishtirok etish kabi ishlarni juda osonlashtirdi.


Kompyuter tarmoqlarida axborot himoyasining xususiyatlari
Axborot himoyasi nuqtai nazaridan komp’yuter tarmoqlarini korporativ va umumfoydalanuvchi tarmoqlarga ajratish mumkin. Korporativ tarmoqlarda barcha elementlar (aloqa kanallari bundan istisno bŏlishi mumkin) bitta korxonaga taalluqli bŏladi. Bunday tarmoqlarda butun tarmoq bŏyicha axborot himoyasining yagona siyosatini yuritish mumkin. Davlat va harbiy boshqarish tarmoqlari, aviatsiya va temir yŏl kompaniyalari tarmoqlari korporativ tarmoqlarga misol bulaoladi.

Umumfoydalanuvchi kommertsiya tarmoqlarida asosiy maqsad axborotni tarqatish bŏlib, shaxsiy informatsion resurslarni himoyalash, asosan, foydalanuvchilar sathida amalga oshiriladi. Bunday tarmoqqa misol tariqasida Internet tarmoғini kŏrsatish mumkin.

Korporativ tarmoqlar umumfoydalanuvchi tarmoqlar bilan boғlanishi mumkin. Bu holda korporativ tarmoqning ma’muriyati (egasi) umumfoydalanuvchi tarmoq tomonidan keluvchi xavfni tŏsish maqsadida qŏshimcha ehtiyot choralarini kŏrishga majbur.

Har qanday tarmoq uchun axborotni himoyalovchi tizimni yaratishda quyidagilarni hisobga olish zarur:

• 
  tizimnining murakkabligi. Tizimning murakkabligi qism tizimlarining soni, turli-tumanliligi va bajaruvchi vazifalari bilan aniqlanadi;
  
• 
  katta masofalarda taqsimlangan resurslardan foydalanish ustidan samarali nazoratni ta’minlash mumkin emasligi;
  
• 
  resurslarning turli egalarga mansubligi.
  

Komp’yuter tarmoqlarida axborotni kommunikatsion qism tizim orqali kafolatli uzatishni ta’minlash maqsadida axborotlarni etkazishning ikkilangan marshrutlari hamda aloqa kanallarida axborotning buzilishi va yŏqolishiga qarshi choralar kŏzda tutilishi lozim. Bunday murakkab tizimlar adaptiv bŏlishi, ya’ni bu tizimlardagi elementlarni nazorati doimo ta’minlanishi va xatto, alohida qism tizim ishdan chiqqanda ham tizim ishlashini davom ettirish imkoniyatiga ega bŏlishi shart.

Himoyalangan komp’yuter tarmoqlarida axborot xavfsizligini ta’minlovchi barcha metod va vositalar quyidagi guruxlarga ajratilishi mumkin:

• 
  foydalanuvchi qism tizimsida va ixtisoslashtirilgan komunikatsion komp’yuter tizimlarida axborot himoyasini ta’minlash;
  
• 
  tarmoqni boshqarish qism tizimsida axborotni himoyalash;
  
• 
  aloqa kanallarida axborotni himoyalash;
  
• 
  ŏzaro aloqada bŏlgan jarayonlarning haqiqiy ekanligining nazoratini ta’minlash;
  
• 
  kommunikatsion qism tarmoq orqali olinuvchi axborotning haqiqiyligini tasdiqlash.
  

Test savollari

1. Maxfiy axborot bu:

A. Axborot resursi

B*     Foydalanilishi qonun hujjatlariga muvofiq cheklab qo‘yilgan hujjatlashtirilgan axborot

C. Cheklanmagan doiradagi ommaviy axborot

D.    Audio axborot
2. Axborotni xavfsizligi tushunchasi nimani anglatadi?

A. Axborotni tarqatish chora-tadbirlarini

B*     Axborot borasidagi xavfsizlikka tahdidlarni oldini olish va ularni oqibatlarini bartaraf etish chora-tadbirlarini

C Axborot cheklanishini

D.Shaxs manfaatlarini himoyalanganlik holatini
13-mavzu: Web sahifa yaratish imkoniyatlari, asosiy tushunchalari. FrontPage dasturi imkoniyatlari (4 soat laboratoriya ishi)

Reja:

1. 
   Birinchi Web saxifa
   
2. 
   Matn muharrirlari. HTML muharrirlari.
   
3. 
   Animatsiyalar yaratish. Multimedia elementlari.
   
4. 
   HTML shablonni yaratish.
   
5. 
   Web saxifaning tanasi. Abzatslar.
   tegi.
   
6. 
   Saqlash va sinab ko’rish.
   

Windows muxitidagi matn muxarrirlari: Notepad, TextPad, UltraEdit, EdutPlus. Ko’rsatilgan hamma matn muharrirlari yordamida HTML kodlarni yozishda qo’llash mumkin.

Ko’pgina matn muharrirlarida HTML kodlarni hatto programmalashtirish tillarida kodlarni yozish juda qulay. Ba'zilari avtomatik ravishda operatorlar, funktsiyalarni tanish va ularni xar-xil ranglarda tasvirlash imkoniyatiga ega. Ba'zi matn muxarrirlarida HTML hujjatni web brauzerda sinab ko’rish tugmasi mavjud.

HTML xujjatni yaratishga mo’ljallangan maxsus programmalar (HTML muxarrirlar) ham mavjud: FrontPage, Adobe GoLive, Macromedia Dreamweaver, Nestcape Composer. Muharrirlar 2 turga bo’linadi:

• 
  kod muxarrirlari;
  
• 
  WYSIWYG texnologiyasi (What You See Is What You Get – nimani ko’rsang o’shani olasan) asosida ishlaydigan muharrirlar. Bu muharrirlar yordamida foydalanuvchi HTML komandasi va elementlarini yozmaydi, oddiy matn muxarrirlaridek matn yozadi, tasvirlarni kerakli joyga joylashtiradi, formatini o’zgartiradi va x.k. xolos.
  

Web animatsiyalar turlicha bo’ladi. Masalan GIF Animator dan foydalanib, tasvirlarni «Jonlantirish» mumkin. Bu web reklamalarda ko’p qo’llaniladi.

GIF animatsiyalarni Ulead GIF Animator (http://www.ulead.com) va Animagic GIF Animator (http://www.rtlsoft.com/animagic/index.html) programmalari yordamida hosil qilish mumkin. GIF tasvirlardan yuqorirok o’rinda Macromedia Flash yordamida yaratilgan animatsiyalar turadi. Bu animatsiyalar interaktiv bo’lganligi sababli Flash texnologiyalar ommalashib borayapti. Bu texnologiyani ayniqsa avtomobil ishlab chiqaruvchilar, web-bizneschilar, umuman, multimediya-prezentatsiya yaratmoqchi bo’lganlar keng qo’llaydilar.

Macromedia (http://www.macromedia.com/flash/) dan tashqari CoffeeCup Firestarter (http://www.coffeecup.com) dan foydalanib animatsiyalar yaratish mumkin.

Agar foydalanuvchi multimedia saxifasina yatarmoqchi bo’lsa, qo’shimcha instrumentlardan foydalanishiga to’g’ri keladi, masalan, Quick Time, Windows Media yoki boshqa multimedia programmalari.

Microsoft kompaniyasi Windows ME va undan keyingi chiqargan OS larida Windows Movie Maker programmasini qo’shib chiqarayapti. Bu programma yordamida video roliklarni tahrirlash mumkin bo’ladi. Yana Sound Forge XP (http://www.soniefoundry.com)programmasidan tovushlarni tahrirlash va konvertatsiya qilishda foydalanish mumkin.
Web sahifalar yaratishda fayllarni joylashtirishning quyidagi usullari mavjud:

• 
  Hamma fayllar bitta katalogda. Bir nechta HTML sahifali va bir nechta tasvirlarga ega kichik saytlarni yaratishda hamma fayllarni bitta katalokda joylashtirish mumkin. Bu usulning qulayligi shundaki, o’zaro murojaatlarda hech qanaqa yo’l ko’rsatish shart emas. Yomon tomoni esa, sayt rivojlanib, kengayib borsa, fayllar ko’payib, hammasi aralashib ketadi.
  
• 
  Funktsional kataloglar. Murakkab saytlarni yaratishning bir usulidir. Har bir katalogda sistemaning bitta funktsiyali qismi joylashtiriladi. Eng yuqorida boshlangich fayl – index.htm, va unga tegishli tasvirlar bo’ladi. Kataloglar nomlari taxminan quyidagicha bo’lishi mumkin: “Firma_haqida”, “Aloqalar”, “Mahsulotlar”. Har bir katalogda tegishli HTML fayllari va tasvirlar saqlanadi.
  
• 
  Fayl turlari bo’yicha kataloglar. Bu usulda har bir katalogda bir xil turdagi fayllar saqlanadi. Bu yerdagi fayllar qaysi funktsiyani bajarishi muhim emas. Yuqori katalogda faqat index.htm fayli joylashadi. Kataloglar nomlari taxminan quyidagicha bo’lishi mumkin: “Images”, “Products”, “Downloads”,…
  

Ixtiyoriy faylning kengaytmasi uning muxim kismidir. Chunki brauzer fayllarni uning kengaytmasiga qarab “taniydi”.

Odatda birinchi saxifa har doim index.htm, index.html kabi saqlanadi. Ko’pchilik brauzerlar agar URL aniq ko’rsatilmasa bu fayllarni avtomatik yuklashga harakat qiladi. Masalan, brauzerning adreslar paneliga http://www.microsoft.com deb yozilsa http://www.microsoft.com/index.htm faylini yuklaydi.

Faylni saqlashga unga mantiqiy nom tanlash kerak bo’ladi. Fayl nomidan uni boshqa fayllardan oson ajrata olish kerak. Masalan, about_inst.htm, fiz_mat.htm, rector.jpg kabi nom qo’yish maqsadga muvofiq.

Notepad ni ochamiz. HTML faylni yaratishni boshlaymiz.

Sarlavxa yozish uchun:

teglari yoziladi.

Brauzer bu teglar o’rtasidagi matnni sarlavxa deb tushunadi va Brauzerning eng tepa qismiga shu matnni yozadi. Endi saxifaning tanasini hosil qilamiz: