Huquq normalarini amalga oshirish. Reja

2. Huqukni amalga oshirish usullari va shakllari.

Huquqni tatbiq etish jarayoni bir kancha asosiy boskichlardan iborat. Ularning xar biri konunchilikning talablariga javob beruvchi ma`lum fakt va yuridik xarakatlarning sodir bulishi bilan boglik. Bu xarakatlarning xammasi konunchilikning talablari asosida tula huquqli davlat organlari, mansabdor shaxslar yoki jamoatchilik tashkilotlari tomonidan ularning vakolatlari doirasida olib borilish lozim. Huquq normalarini kullanish jarayonida mavjud bulgan boskichlarni kuyidagicha analiz kilish mumkin. Kurilayotgan ishning huquq normasini kullanishini talab etuvchi faktik tomonini taxlil kilishda avvalo, huquq normasini kullanilayotgan kishi tomonidan kurilayotgan ish yuridik axamiyatga egami, shu masalani xal etishda huquq normalari asosida ish kurish lozimmi yoki huquqni kullanmasdan xam xal etish mumkinmi, degan masala xal kilinmogi lozim. Bu masalani yechish uchun esa amaldagi konunlari bilan yaxshi tanish bulish talab etiladi. Kurilayotgan u yoki bu ishning yuridik tavsifini aniklash uchun birinchidan, ilgari jinoyat konunchiligi tomonidan kurilgan, xozirgi vaktda konunchilikning yangi talablariga kura uzining jinoiy kuchini yukotib yoxud ma`muriy yul bilan yoxud intizomiy javobgarlik bilan chegaralanish mumkinmi ekanligini aniklash lozim. Shuningdek, kurilayotgan ishning yuridik xususiyatlarini aniklash uchun mazkur ish ijtimoiy normalarning kaysi kategoriyasi orkali kurilganini aniklab olish uchun zarur. Unga huquq normalarinii kullanish xakida uning yuridik tavsifi aniklangandan keyingina, ya`ni kurilayotgan ishga axlok yoki odob normalarini emas, balki huquq normalarini qillash zarurligi aniklangandagina gap yuritish mumkin. Buni aniklash uchun esa kurilayotgan ishning ijtimoiy zarari kaysi darajada ekanligini xal kilish lozim. Uning ijtimoiy zarari darajasi va tavsifi orkali jinoyatlar, ma`muriy va fuqarolik huquqlarining buzilishi aniklanadi. Huquq normalarini qо`llanishining birinchi bosqichini malakali olib borish kup jixatdan siyosiy onglilik, konunlarni bilish darajasiga, konkret faktlar va sharoitlarni taxlil kila olish, masalaning moxiyatini tushunish va uni ikkinchi darajali narsalardan fark kila olish kobilyatiga boglik.

Huquq normalarini qо`llanishning ikkinchi bosqichi - kurilayotgan ishga tegishli bulgan huquq normalarini tanlashdir. Agar ishning birinchi boskichida kurilayotgan ish yuridik tavsifga ega bulgan huquq normalarini talab etadi degan xulosaga kelinadigan bulsa, shu ishni olib borayotgan shaxs, barcha huquq normalari orasidan mazkur ishga mos keladigan maxsus huquq normasini tanlab olishi va shu kurilayotgan ishda uni kullanishi lozim. Buning uchun esa u, avvalo, mazkur norma tekstning xakikiy ekanligiga, bu norma uzgarishsiz va uz kuchini yukotmasdan kunda xam amal kilish kuchiga ega ekanligiga tula ishongan bulishi kerak. Konunchilik xozirgi paytdagi kurilayotgan ishini xal kilishda shu kunda amalda bulgan huquq normalari asosida ish olib borishi va aynan shu normalar asosida karorga kelish lozimligini talab kiladi. Mazkur muayan xodisa uchun (ya`ni uni izoxlash uchun) huquq normalarini kullanishning keyingi boskichi-tanlab olingan huquq normasining ma`nosini aniklab olishdir.

Huquq normasining ma`nosini aniklab olish uchun konun chikaruvchining xoxishini va fikrini tushunib olish, huquq normasining siyosiy yuridik mazmunini bilish kerak buladi. Huquq normasining kullanishiga mantikiy fikrlash konunlariga kat`iy amal kilishni talab kiluvchi murakkab mantikiy jarayon deb karash kerak. Birok, huquq normasini kullanishda formal mantikning rolini juda xam oshirib yuborish yaramaydi, chunki huquqning xayotga samarali suratda kirib borishini ta`minlashdagi asosiy usul - bu huquq normasini kullanishda tugri va adolatli ish kurishdir. Bu esa asosan dialektik metodni keng kullanish, undan unumli foydalanish natijasidagina amalga oshiriladi. Tartib intizomning umuman konun-koidasini ifoda etuvchi normativ aktlardn fark kilib, normalarni kullanish aktlari kuyidagicha belgilar bilan ifodalanadi:

1. Qо`llanish akti muayan subyektga karatilgan buladi;

2. Qо`llanish akti yuridik natijalarga olib keladi, ya`ni yuridik fakt bulib xisoblanadi va muayan huquqiy munosabatni yaratishi, uzgartirishi xamda tuxtatib kuyishi mumkin. Yukorida kursatib utganimizdek, huquqiy munosabatning ma`lum ketegoriyasi davlat organining maxsus aralashuvisiz maydonga kelmaysdi. Bular muayan subyektga nisbatan umumiy normalarni kullanishdan (masaan, uy-joy konunchiligini, kvartira olish uchun order berishdan) iborat. Buning kuchi bilan muayan huquqiy munosabat (masalan, kvartiradan foydalanishga doir munosabat) maydonga keladi.

3) qо`llanish akti bir marta kullaniladi, shuning bilan u uz vazifasini tamomlaydi, ya`ni uz kuchini yo`qotadi. Umumxalq huquqining ta`sirchanligini ta`minlash va huquq normalarini tatbiq etish jarayonini tushunish uchun huquq normalari kimlar tomonidan kaysi vaktda kullanish mumkinligini aniklab olish aloxida axamiyat kasb etadi. Huquqning bir xil normalarini amalga oshirish yoki oshirmaslik turmushidagi ba`zi xarakatlardagina ifodalanadi. Huquq normalarini amalda kullanish uchun davlat organlari, jamoat tashkilotlari va ba`zi fuqarolarning ma`lum munosabatlariga nisbatan tatbiq kilinadi. Ular kishilarning ma`lum munosabatlariga nisbatan tatbiq kilinadi va shunga kura muayan huquqiy munosabatlarning maydonga kelishi, uzgarishi yoki tuxtatilishi sodir buladi.

Huquq normalari uz tavsifiga kura fakat davlat organlari yoki shu ishga alokador bulgan shaxslar tomonidangina emas, balki xalkning jamoat tashkilotlari (kasaba uyushmalari, fuqarolarni uzini uzi boshkarish organlari va boshkalar) tomonidan xam muayyan sharoitlarda qо`llash mumkin. Huquq normalarini kullanish jarayonida ayrim fuqarolar xam faol ishtirok etishlari mumkin. Demokratik jamiyatda konunlarni xayotga tatbiq etishda davlat organlari bilan bir katorda jamoat tashkilotlarining roli xam kun sayin usib bormokda. Masalan, bunga misol tarkasida fuqarolarning uzini uzi boshkarish organlarining olib borayotgan ish faoliyatini olib karaylik. Davlat organlaridan mustakil xolda uzini uzi boshkarish organlari va boshka jamoat tashkilotlari xukuni amalga oshirishda turli xil vazifalarni amalga oshirishmokda, chunki bunday tashkilot va organlarga davlat tomonidan vakolatlari konun bilan mustaxkamlanib kuygan. Shu bilan birgalikda shuni ta`kidlab utish lozimki, О`zbekiston Respublikasi mustakilikka erishgandan keyin jamoat tashkilotlari, nodavlat tashkilotlari va fuqarolarnining uzini uzi boshkarish organlariga juda katta vakolatlar berib kuydi.

Jamoat tashkilotlarining huquq normalarini tatbiq etishda ishtirok etishlari xozirgi zamon sharoitida kishilar xulk-atvoriga ta`sir kursatishda raxbarlikning ishontirish usuli ma`muriy choralarga nisbatan ancha ustun ekanligi bilan boglidir. Bu soxada jamoatchilik yuli bilan ish olib borish huquq normalarining talabi bilan moslashtirilgan va jamoa tomonidan kabul kilingan karorning ta`sirchan bulishi bilan tavsiflanadi. Bu usul xalkning yuksak darajadagi ongligiga tayanadi va maxalliy sharoit talablariga kuprok javob beradi. Jamoatchilik yuli bilan ta`sir kursatish - bu jamoat tashkilotlarining va jamoaning ta`siri bulib, u xalkning birdamligiga, shaxsiy urnak kursatish, obru-e`tibor va ishontirish kuchiga asoslanadi. Huquqning jamoat tashkilotlari tomonidan kullanilishida jamoatchilikning bu ishga faolrok jalb etilishi va yakindan ishtirok etishi xamda huquq choralari bilan jamoat ta`siri choralarining birligini kuramiz. Xalk vakillaridan tashkil topgan jamoa keng xalk ommasi bilan kuprok bog`langan bо`ladi, u ijtimoiy onglilik va tashabbusiga kо`prok tayanadi, aholining talab va extiyojlarini yaxshirok xisobga oladi. Demokratik davlat sharoiti uchun jamoat tashkilotlarining davlat organlari topshirigiga binoan huquqiy normalarni tatbiq etishdagi ishtirokini xam kuchaytirish tavsiflidir. Jamoat tashkilotlarining huquqiy normalarni tatbiq etishdagi bu mavkei davlat organlarining ta`sir kuchining axamiyatini pasaytirmaydi, aksincha yanada kuchaytiradi. Huquqiy normalarning asosiy kupchiligi davlat organlarining maxsus karori, faoliyati orkali tatbiq etiladi. Huquqiy norma dispozitsiyasidagi huquq va burchlarni belgilash sanksiyada nazarda tutilgan yuridik javobgarlikni kullanish bevosita vakolatli davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi. Davlat huquqiy normani tatbiq etar ekan, ijtimoiy xayotni tartibga solish, kishilar urtasidagi uzaro munosabatlarning tashkiliy asoslarini urnatish maqsadida muayyan masalarni xal etishni tegishli vakolatli bulgan davlat organlari kulida mujassamlantiradi.