Hujjat turlari va uning xususiyatlari Normativ-huquqiy hujjatlar

Normativ-huquqiy hujjatlarga qo’yiladigan asosiy talablar
Iqtisodiyotni boshqarishda tashkiliy-farmoyish hujjatlarining ahamiyati
kattadir. Har kanday firma yoki korxonani boshqarishda tashkiliy farmoyish
hujjatlaridan to`liq foydalanadi. Farmoyish hujjatlari rahbarlar tomonidan chiqariladigan hujjatlardir. Farmoyish hujjatlariga buyruq, farmoyish, ko`rsatma kiradi. Buyruq doimiy ravishda shaxsan rahbar tomonidan tayyorlanadi, ko`rsatma
va farmoyishlar rahbar muovinlari tomonidan bеriladi. Buyruqlarning bir qator turlari mavjud bo`lib ularga:
a) umumiy masalalar bo`yicha
b) shaxsiy tarkib bo`yicha
v) asosiy faoliyat bo`yicha buyruqlar kiradi.
Buyruqning asosiy qismlari quyidagilardan iborat: Vazirlik, korxona yoki
muassasa nomi, buyruqning nomi, sanasi, raqami, buyruq chikkan joyning nomi,
sarlavxasi, buyruq matni, rahbar yoki o`rinbosar imzosi va hokazo. Buyruqning
farmoyish qismi yangi satrdan, bosh harflar bilan yoziladigan “BUYURAMAN”
so`zi bilan boshlanadi. Buyruqda ishning bajarilish muddati mazmunidan kеlib
chiqib umumiy tarzda yoki xar bir farmoyishda aniq ko`rsatish mumkin.
Buyruqda adliya maslahatchisi imzosi ham bo`lishi kеrak. Adliya
maslahatchisi buyruqni ko`rishda quyidagilarga e'tibor bеradi: masalan, buyruq
bilan rasmiylashtirish maqsadi qanchalik to`g`ri kеlishi; buyruq loyihasining
amaldagi Qonunlarga, hukumat qarorlariga qanchalik muvofiq kеlishi; mazkur
idoraning ilgari bеrilgan buyruqlari bilan ziddiyat yo`qmi yoki ularning qisman
takrorlanishi va boshqalar. Buyruqning asosiy matni asoslovchi va farmoyish qismlaridan tarkib topadi. Asoslovchi qismda buyruqdan maqsad, shart-sharoitlar, sabablar ko`rsatiladi, asos qilib olinayotgan buyruqqa havola qilinadi. Ayrim hollarda buyruqqa asos bo`lgan hujjat uning farmoyish qismi tеgishli bandida ham ko`rsatiladi. Ba'zi buyruqlarni asoslashga hojat bo`lmasligi mumkin, bunday hollarda ular to`g`ridan-to`g`ri farmoyish qismi bilan ham bеrilavеradi.
Farmoyish korxona ma'muriyati hamda bo`limlar rahbarlari tomonidan amaliy
masalalar yuzasidan qabul qilinadigan hujjatdir. Odatda farmoyishlarda harakat
muddati chеklangan bo`lib uning kuchi bo`limlarning tor doirasiga ayrim mansabdor shaxslar va fuqarolarga taalluqli bo`ladi. Farmoyishning matni xuddi
buyruqniki singari zaruriy qismlardan tashkil topadi. Faqat uning kirish qismida
“BUYURAMAN” so`zi o`rniga “TAVSIYA QILAMAN”, “RUXSAT BЕRAMAN” kabi so`zlar ishlatiladi. Ko`rsatma korxonalarda axborot mеtodik tusdagi masalalar, shuningdеk buyruqlar, yo`riqnomalar va boshqa hujjatlarning ijrosi bilan bog`liq bo`lgan tashkiliy masalalar yuzasidan chiqariladigan huquqiy hujjatdir. Ko`rsatmaga birinchi bo`lib rahbar bosh muhandis ularning o`rinbosarlari imzo chеkish huquqiga ega. Ko`rsatma korxonaning xos ish qog`oziga bosiladi. U ham buyruq kabi, odatda, sarlavha bilan yoziladi, asos va farmoyish qismlaridan tarkib topadi. Asos qismida, falon “maqsadda”, falon “buyruqni bajarish uchun” kabi taomilga kirgan iboralar qo`llanadi va “YUKLAYMAN”, “TAVSIYA ETAMAN” so`zlari bilan farmoyish qismi boshlanadi. Muayyan xodimga uning xizmat lavozimi vazifalariga kirmaydigan ishlar yuklatilsa “TAVSIYA ETAMAN” so`zi qo`llanadi. Ko`rsatmaning farmoyish qismi buyruqning farmoyish qismiga
o`xshash bo`ladi. Normativ-huquqiy hujjatlar quyidagi rekvizitlarga ega bo‘ladi:
hujjatning turi va nomi;
hujjat qabul qilingan joy, sana va hujjat raqami;
tegishli normativ-huquqiy hujjatlarni imzo qo‘yib tasdiqlashga rasman vakolati bo‘lgan shaxslarning familiyasi, lavozimi va imzolari.⁹
Normativ-huquqiy hujjatning matni lo‘nda, oddiy va ravon tilda bayon etiladi. Normativ-huquqiy hujjatda foydalaniladigan tushunchalar va atamalar ularning amaldagi Qonun hujjatlarida qabul qilingan mazmuniga muvofiq, turlicha sharhlash imkoniyatini istisno etadigan tarzda bir xilda qo‘llaniladi. Eskirgan hamda ko‘p ma’noni anglatadigan so‘zlar va iboralar, majoziy taqqoslashlar, sifatlashlar, kinoyalar qo‘llanilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Normativ-huquqiy hujjatda uni amalga oshirishning huquqiy vositalari, shu jumladan moliyalashtirish manbalari, rag‘batlantirish, mukofotlash va nazorat qilish chora-tadbirlari ko‘rsatilishi mumkin.
Davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va jamoat birlashmalari, shuningdek mansabdor shaxslar va fuqarolarning majburiyatlarini belgilovchi normativ-huquqiy hujjatda ushbu majburiyatlarni buzganlik uchun javobgarlik choralari (agar bunday choralar Qonun hujjatlarida nazarda tutilgan bo‘lmasa yoki maxsus hujjatda belgilanishi kerak bo‘lmasa) nazarda tutiladi. Normativ-huquqiy hujjatga uni qabul qilish sabablari va maqsadlarini tushuntirishdan iborat bo‘lgan muqaddima kiritilishi mumkin. Normativ ko‘rsatmalar muqaddimaga kiritilmaydi. Qonunlarda normativ ko‘rsatmalar tartib raqamiga ega bo‘lgan moddalar tarzida bayon etiladi. Qonunlarning moddalari qismlarga bo‘linishi mumkin. Moddalarning qismlarida bandlar, kichik bandlar va xatboshilar bo‘lishi mumkin. Boshqa normativ-huquqiy hujjatlarda normativ ko‘rsatmalar tartib raqamiga ega bo‘lgan bandlar tarzida bayon etiladi. Bandlar kichik bandlarga va xatboshilarga bo‘linishi mumkin. Hajm jihatdan yirik normativ-huquqiy hujjatlarning mazmun jihatdan yaqin bo‘lgan moddalari (bandlari) paragraflar va boblarga birlashtiriladi. Zarur hollarda boblar bo‘limlarga va kichik bo‘limlarga birlashtirilishi mumkin. Bo‘limlar, kichik bo‘limlar, boblar va paragraflar sarlavhalarga va tartib raqamlariga ega bo‘ladi. Normativ-huquqiy hujjatlarda Qonun hujjatlariga kiritilayotgan yuridik, texnikaviy va boshqa maxsus atamalarning ta’riflari berilishi mumkin. Zarur hollarda normativ-huquqiy hujjatda yuqoriroq yuridik kuchga ega bo‘lgan normativ-huquqiy hujjatlarning ayrim qoidalari mazkur hujjatlarga havola qilingan holda aynan takrorlanadi. Normativ-huquqiy hujjatning moddalarida (bandlarida) uning boshqa moddalariga (bandlariga), shuningdek, amaldagi boshqa normativ-huquqiy hujjatlarga, ularning ayrim qoidalariga havolalar normativ ko‘rsatmalarning o‘zaro bog‘liqligini ko‘rsatish zarurati bo‘lgan hollarda yoki takrorlashlarga yo‘l qo‘ymaslik uchun qo‘llaniladi. Normativ-huquqiy hujjat loyihasini ishlab chiqayotgan organ, qoida tariqasida, loyihani tayyorlash yuzasidan komissiya tuzadi. Normativ-huquqiy hujjatni qabul qiluvchi organ normativ-huquqiy hujjatning loyihasini tayyorlashni davlat organlari, ilmiy muassasalar va boshqa tashkilotlarga, ayrim fuqarolarga belgilangan tartibda topshirishi yoki shartnoma asosida buyurtma berishi mumkin. Normativ-huquqiy hujjatni qabul qiluvchi organ bir necha davlat organlari, ilmiy muassasalar va boshqa tashkilotlarga, ayrim fuqarolarga muqobil loyihalar tayyorlashni topshirishga yoki ular bilan shartnomalar tuzishga, shuningdek, eng yaxshi loyiha uchun tanlovlar e’lon qilishga haqlidir. Iqtisodiyotning alohida tarmoqlari, davlat boshqaruvining boshqa sohalariga doir normativ-huquqiy hujjatlarning loyihalarini tayyorlashga tegishli tarmoqlar yoki boshqaruv sohalarining holati va rivojlanishi uchun ma’sul bo‘lgan vazirliklar, davlat qo‘mitalari yoki idoralari jalb etiladi. Vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarining normativ-huquqiy hujjatlar loyihalarini tayyorlash bo‘yicha Ishinimuvofiqlashtirib turish, Qonun hujjatlariga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi.¹⁰
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, ish yuritishning bеvosita asosini hujjatlar
tashkil qiladi. Mazmuman, hajman va shaklan bir xil bo`lgan hujjatlar kattayu
kichik mеhnat jamoalarining uzluksiz faoliyatini tartibga solib turadi. Hujjatlar avvalo tuzilish o`rniga ko`ra 2 xil bo`ladi: ichki va tashqi
hujjatlar. Tashkilotning o`zida foydalaniladigan hujjatlar ichki hujjatlar dеyilsa,
tashkilotlararo qo`llanuvchi hujjatlar tashqi hujjatlar sanaladi.
Mazmuniga ko`ra hujjatlar sodda va murakkab bo`lsa, mazmun bayonining
shakli jihatdan xususiy, namunaviy va qolipli hujjatlar farqlanadi.
Tеgishlilik jihatiga ko`ra rasmiy va shaxsiy hujjatlar ajratiladi.
Tayyorlanish xususiyat va darajasiga ko`ra qoralama, asl nusxa, ikkinchi
nusxa (dublikat), ko`chirma hujjatlar farqlanadi. Ma'muriy-boshqaruv faoliyatida xizmat mavqеiga ko`ra hujjatlar quyidagicha tasniflanadi: tashkiliy hujjatlar, farmoyish hujjatlari, ma'lumotaxborot hujjatlari, xizmat yozishmalari. Normativ-huquqiy hujjatlar -vakolatli davlat organlari va mansabdor shaxslarning umummajburiy koʻrsatmasi. Ularda huquq normalari oʻrnatiladi, oʻzgartiriladi va bekor qilinadi. Normative-huquqiy hujjatlarga qonunlar, farmonlar, farmoyishlar, yo’riqnomalar va huquqiy hujjatlar kiradi. Normativ-huquqiy hujjatlarning asosiy belgilari quyidagilar: vakolatli davlat organi tomonidan umumiy qoidalarga asosan chiqariladi, aniq oʻrnatilgan tartiblar asosida qabul qilinadi; Normativ-huquqiy hujjatlarni qabul qilish jarayoni huquq ijodkorligi mahsuli boʻlib hisoblanadi; ushbu hujjatning nomidan kelib chiqib umumiy harakterdagi xulq-atvor qoidalarini huquq normalari koʻrinishida mujassamlantiradi; rasmiy hujjat boʻlib, belgilangan shakl va rekvizitlarga ega: rasmiy nomi, raqami, ushbu hujjatni qabul qilgan organning nomi, qabul qilingan va kuchga kirgan vaqti, rasmiy eʼlon qilingan joyi va h.k.; yuridik kuchga ega. Normativ-huquqiy hujjatlarga quyidagi asosiy talablar qoʻyiladi: loyihasini ishlab chiqayotgan organ, qoida tariqasida, loyihani tayyorlash yuzasidan komissiya tuzadi; loyihalarini tayyorlashga manfaatdor davlat organlari, ilmiy muassasalar va boshqa tashkilotlarning vakillari, ayrim fuqarolar jalb etilishi mumkin; Qonun -inson, jamiyat va davlat manfaatlari nuqtai nazaridan eng muhim hisoblanadigan ijtimoiy munosabatlarni mustahkamlash, rivojlantirish va tartibga solish vositasi. Qonun davlat oliy vakillik organlarining eng yuqori kuchga ega boʻlgan hujjatidir. Qonun davlat huquq tizimining asosini tashkil qiladi, davlatning boshqa hamma organlarining normativ aktlariga nisbatan eng katta yuridik kuchga ega boʻladi. Farmon - muayyan mamlakatlarda davlat boshligi (prezident) chiqaradigan muhim huquqiy hujjat. Farmon bilan, odatda, shaxslar yuksak lavozimga tayinlanadi va lavozimidan ozod qilinadi, favqulodda yoki harbiy holat tartibi joriy etiladi, orden va medallar bilan mukofotlash amalga oshiriladi, oliy harbiy va faxriy unvonlar beriladi, umumnormativ xususiyatga ega boʻlgan qarorlar rasmiylashtiriladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining umummajburiy davlat ko’rsatmalari sifatida huquqiy normalarni belgilashga, o’zgartirishga yoki bekor qilishga qaratilgan hujjatlari normativ-huquqiy hujjat hisoblanadi hamda farmon va qaror shaklida qabul qilinadi. Jamiyat hayotining alohida sohalarini isloh qilish yoki davlat ijtimoiy-iqtisodiy siyosatining ustuvor yo’nalishlarini belgilash, davlat organlarini tashkil etish yoki tugatishga qaratilgan muhim hujatlari qaror shaklida qabul qilinadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining tezkor va boshqa joriy masalalar bo’yicha hujjatlari farmoyish shaklida qabul qilinadi. Normativ-huqiqiy bo’lmagan hujjatlar (kadr, fuqarolik, afv etish, siyosiy boshpana berish, davlat mukofotlari bilan taqdirlash hamda harbiy va maxsus unvonlarni berish, individual xarakterdagi masalalar va hokazo) ham Prezident farmonlari, qarorlari va farmoyishlari shaklida qabul qilinishi mumkin. Farmoyishda bevosita ijrochilarga ko’rsatma beriladi. Farmoyishda operatsiyalar amalga oshirilgani haqidagi fakt ko’rsatilmaydi va hisob-kitob yozuvlari uchun asos bo’lmaydi. Farmoyish -boshqaruvga doir huquqiy hujjat; konstitutsiyaviy huquqda davlat boshligʻi va ijro etuvchi hokimiyat organlari tomonidan vakolatlari doirasida chiqariladi. Ijro etuvchi hokimiyat organining tez hal qilinishi kerak boʻlgan va boshqa joriy masalalarga oid qarori farmoyish shaklida chiqariladi. Yo`riqnoma qonun yoki boshqa mе'yoriy hujjatlarni tushuntirish maqsadida chiqariladigan huquqiy hujjatdir. Normativ-huquqiy hujjatlarni tartibga solish maqsadida 2000-yil 14-dekabrda O’zbekiston Respublikasining "normativ-huquqiy hujjatlar toʻgʻrisida"gi qonuni qabul qilindi. Mazkur Qonun O‘zbekiston Respublikasining “Normativ-huquqiy hujjatlar to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqida”gi 2012-yil 24-dekabrdagi O‘RQ-342-sonli Qonuniga muvofiq yangi tahrirda qabul qilingan. Ushbu qonun 5 bob, 33 moddadan iborat bo’lib, normativ-huquqiy hujjatlar tushunchasi, turlari va ularga qo‘yiladigan asosiy talablarni belgilaydi. Normativ-huquqiy hujjatlar quyidagi rekvizitlarga ega bo‘ladi: hujjatning turi va nomi; hujjat qabul qilingan joy, sana va hujjat raqami; tegishli normativ-huquqiy hujjatlarni imzo qo‘yib tasdiqlashga rasman vakolati bo‘lgan shaxslarning familiyasi, lavozimi va imzolari. Normativ-huquqiy hujjatning matni lo‘nda, oddiy va ravon tilda bayon etiladi. Normativ-huquqiy hujjatda foydalaniladigan tushunchalar va atamalar ularning amaldagi Qonun hujjatlarida qabul qilingan mazmuniga muvofiq, turlicha sharhlash imkoniyatini istisno etadigan tarzda bir xilda qo‘llaniladi. Eskirgan hamda ko‘p ma’noni anglatadigan so‘zlar va iboralar, majoziy taqqoslashlar, sifatlashlar, kinoyalar qo‘llanilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Normativ-huquqiy hujjatda uni amalga oshirishning huquqiy vositalari, shu jumladan moliyalashtirish manbalari, rag‘batlantirish, mukofotlash va nazorat qilish chora-tadbirlari ko‘rsatilishi mumkin. Qonunlarda normativ ko‘rsatmalar tartib raqamiga ega bo‘lgan moddalar tarzida bayon etiladi. Qonunlarning moddalari qismlarga bo‘linishi mumkin. Moddalarning qismlarida bandlar, kichik bandlar va xatboshilar bo‘lishi mumkin.