Hujayra va uning tuzilishi

---

HUJAYRA VA UNING TUZILISHI. 

 

 

Reja: 

 

1.   

Hujayra va hujayra nazariyasining yaratilishi. 

2.   

Hujayraning tuzilishi va uning komponentlari. 

3.   

Yadro va uning tuzilishi. 

4.   

Yadro va hujayraning bo‘linishi. 

 

 

Tayanch so‘z va iboralar: hujayra, membrana, sitoplazma, yadro, vakuola, protoplast, 

ribosoma, mitoxondriy, Golji apparati, endoplazmatik to‘r, plastida, leykoplast, xloroplast, 

xromoplast, nukleoplazma, xromosoma, amitoz, mitoz, meyoz, gametofit, sporofit, genotip, 

fenotip. 

 

 

Hujayraning tuzilishi va uning faoliyati to‘g‘risidagi fan sitologiya deyiladi. Hujayra bu o‘simlik 

tanasining mustaqil ko‘payuvchi elementar strukturali va funksional birligi bo‘lgan bir qismidir. 

 

Hujayrani dastlab ingliz olimi R. Guk 1665 yilda kashf etgan. U buzina o‘simligining qoplovchi 

to‘qimasi – probkani ko‘rayotib, unda bo‘shliqlarni kuzatdi va ularni “kletka” deb atadi. Probka, 

asosan o‘lik hujayralardan tuzilganligi sababli dastlab hujayra po‘sti va uning tirik qismi 

orasidagi bog‘liqlik to‘g‘risida noto‘g‘ri tasavvur hosil bo‘ldi. Faqat XIX asrga kelib olimlar 

hujayraning ichki qismini jiddiy o‘rgana boshladilar. 1833 yil ingliz botanigi R. Broun unda 

yadro borligini, 1839 yil chex fiziologi Ya. Purkine esa sitoplazmani kashf etdi. Hujayra shirasi 

haqida to‘plangan materiallar nemis botanigi M. Shleyden va zoologi T. Shvannlarga 1838-1839 

yillarda hujayra nazariyasini yaratish imkonini berdi. Uning mohiyati shundan iboratki, barcha 

tirik organizmlar hujayralardan tuzilgan. Hujayra nazariyasi o‘simlik va hayvonlar umumiy kelib 

chiqishga ega ekanligini isbotladi. F. Engels bu kashfiyotni XIX asrda yaratilgan 3 buyuk 

---

kashfiyotning (energiyaning saqlanish qonuni, Ch. Darvinning eqolyusiya nazariyasi) biri deb 

atadi. 

 

XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib hujayra nazariyasini boyituvchi yangi ixtirolar qilindi. Aniq 

eksperimental tadqiqotlar yordamida hujayraning bo‘linishi, hujayralar orasida esa sitoplazmatik 

bog‘lanish mavjudligi isbotlandi. Shu asr oxiriga kelib sitologiya mustaqil fan sifatida 

shakllandi. Elektron mikroskopning kashf etilishi bilan esa hujayraning asosiy komponentlarini 

o‘rganish imkoniyati tug‘ildi. 

 

Joylashgan o‘rni va bajaradigan vazifasiga qarab hujayraning shakli va o‘lchamlari turlicha 

bo‘ladi. Aksariyat hollarda u ko‘p qirrali bo‘ladi. Erkin holatda esa sharsimon, yulduzsimon, 

silindrsimon shakllarda bo‘ladi. Tashqi ko‘rinishiga qarab ularni 2 guruhga: parenxima va 

prozenxima hujayralariga ajratish mumkin. Parenxima hujayralarining bo‘yi eniga teng yoki 2-3 

marta uzun, prozenxima hujayralarida esa u bir necha marta uzun bo‘ladi. Yuksak o‘simliklar 

hujayrasining uzunligi o‘rtacha 10-100 mkm bo‘ladi. Lekin ayrim o‘simliklar, masalan, tarvuz, 

limon va kartoshkada ular bir necha mm gacha etadi va oddiy ko‘z bilan ko‘rish mumkin. 

Boshqa o‘simliklarda bundan ham yirik bo‘lishi mumkin. Masalan, zig‘irning prozenxima 

hujayrasi 40 mm, chayon o‘tiniki 80 mm, raminiki 200 mm gacha etadi. Bir vaqtning o‘zida 

ayrim bakteriyalarning hujayrasi shunchalik kichikki ( atigi 0,5-5mkm), ular yorug‘lik 

mikroskoplarida arang ko‘rinadi. 

 

HUJAYRANISH TUZILISHI VA UNING KOMPONENTLARI. Hujayra, asosan 3 qismdan: 

tashqaridan o‘rab turuvchi hujayra po‘sti, markazida joylashgan vakuola va hujayra shirasi – 

protoplastdan iborat. Hujayra po‘sti va vakuola uning o‘lik qismi, protoplast esa tirik qismidir. 

Protoplast o‘z navbatida sitoplazma va yadrodan tashkil topgan. Protoplastning faoliyati tufayli 

hujayra po‘sti va hujayra shirasi ishlab chiqariladi. Hujayra shirasi turli organik va mineral 

moddalarning suvdagi eritmasidir. 

 

Hujayraning har bir qismi organoid deb ataladi va ma’lum bir vazifani bajaradi. Uning tirik 

bo‘lmagan qismi (po‘sti va shirasi) ham tegishli vazifani bajaradi. 

 

SITOPLAZMA bu shilimshiq, rangsiz suyuqlikdir. Uning tarkibida 90 % gacha suv bo‘lsada, 

asosan murakkab organik birikmalar, ko‘pincha oqsillardan tashkil topgan. Shuningdek unda 

nuklein kislotalar (DNK, RNK) va moysimon moddalar – lipidlar, uglevodlar, fermentlar, 

gormonlar, alkaloid va boshqa organik hamda mineral moddalar bo‘ladi. 

---

 

Sitoplazmada, shuningdek, anorganik birikmalar: uglerod (10%), kislorod (70%) va vodorod 

(10%) bo‘ladi. Bulardan tashqari kalsiy, kaliy, azot, fosfor, oltinguturt, kremniy, xlor, temir va 

boshqa ko‘plab ximiyaviy elementlar bor. 

 

Sitoplazmaning ximiyaviy tarkibi turg‘un emas. Modda almashinuvi jarayonida oddiy moddalar 

birikib murakkab moddalar hosil qiladi. Hosil bo‘lgan moddalar ba’zan zahira holida to‘planadi, 

ba’zida esa qaytadan oddiy moddalarga parchalanadi. 

 

Yosh hujayralarda sitoplazma uni butunlay to‘ldirib tursa, qari hujayralarda esa vakuola 

(vakuum – bo‘shliq) deb ataluvchi bo‘shliqlar bo‘ladi. 

 

Sitoplazmaning hujayra devoriga taqalgan qavati plazmolemma, vakuolaga taqalgan qavati esa 

tonaplast deyiladi. 

 

Plazmolemma bilan tonoplast yopishqoq parda bo‘lib, plazmatik membrana deb yuritiladi. U 

hujayraga moddalar tushishi, ya’ni tanlab o‘tkazishni boshqaradi, hujayraning oziqlanishi uchun 

muhnm rol o‘ynaydi. 

 

Sitoplazmaning asosiy massasi – gialoplazma ancha bir xil tuzilgan. Uni ko‘plab mayda 

kanalcha, naycha, pufakchalarnini rivojlangan to‘ri teshib o‘tadi. Ularning devori ham plazmatik 

membranadan tuzilgan. Tarmoqlangan bu to‘r endoplazmatik to‘r yoki endoplazmatik retikulum 

deb ataladi. 

 

Endoplazmatik to‘r sitoplazma kanalchalarini yadro va qo‘shni hujayralar bilan bog‘laydi. 

Moddalar almashinuvi mahsulotlari ham shu sistema bo‘ylab tarqaladi va hujayraning turli 

qismlariga oqib boradi. 

 

Hujayraning diktiosoma yoki Golji apparati deb ataladigan alohida organoidlari ham 

endoplazmatik to‘r bilan funksional bog‘langan. Ular ancha murakkab tuzilgan bo‘lib, go‘yo 

devorlari plazmatik membranadan tuzilgan yassi sisternalar paketiga o‘xshaydi. Golji apparatida 

organik moddalar vaqtincha to‘planadi va keyin hujayraning boshqa qismlariga tarqaladi. 

 

Elektron mikroskopda qaralganda, endoplazmatik to‘r kanalchalarining tashqi yuzasida va 

bevosita sitoplazma qavatida yumaloq mayda tanachalarni ko‘rish mumkin. Bular ribosomalar 

---

deb ataladi. Ular ribonuklein kislotaning (RNK) spiralsimon shaklli bir nechta molekulasidan 

tashkil topgan. RNK spirali o‘rami orasida oqsil mulekulalari joylashadi va ular oqsil 

moddalarini sintezlab, muhim vazifani bajaradi. Oqsil sintezlanishi uchun ribosomalardagi RNK 

molekulalari hujayra yadrosidagi DNK molekulalaridan ajraladigan informasion RNK ning 

alohida molekulalari tomonidan aktivlashtirilishi kerak. 

 

Muayyan organizm oqsillarining o‘ziga xos xususiyati ribosomalar tufayli kelib chiqadi, chunki 

“kodlangan” tegishli axborot muayyan tarkibga ega bo‘lgan oqsillar sintezi uchun matrisa bo‘lib 

xizmat qiladi. Ribosomalar tomonidan sintezlangan oqsillar endoplazmatik to‘rga o‘tadi va 

hujayraning turli qismlariga tarqaladi. 

 

O‘simliklar hujayrasining sitoplazmasida kalta tayoqchalar shaklidagi mitoxondriyalar bo‘ladi. 

Ularning bo‘yi 0,2-2,0 mkm gacha bo‘lib, ko‘pincha 0,6-0,8 mkm orasida o‘zgarib turadi. 

Mitoxondriyalarning soni hujayrada juda ko‘p bo‘lib, o‘rta hisobda 2-2,5 mingtani tashkil etadi. 

 

Mitoxondriyalar 60-70% oqsil moddalar, 25% gacha lipidlar, kam miqdorda RNK va anorganik 

birikmalardan tuzilgan. Ular ancha murakkab tuzilgan bo‘lib, tashqi tomonida ikki qavat 

membranasi bor. Membrananing tashqi qavati mitoxondriyani sitoplazmadan ajratib turadi, 

membrananing ichida esa kristallar deb ataladigan juda ko‘p qirrali o‘siqlar chiqadi. Bular 

mitoxondriyaning ichki yuzasini birmuncha kattalashtiradi. Uning ichki kamerasi tarkibida 

eruvchan oqsillar bo‘lgan ancha bir xil suyuq massa bilan to‘la bo‘ladi. 

 

Mitoxondriya bu hujayraning energiya manbaidir. Bunda moddalar almashinuvi turli xil 

mahsulotlarining achishi natijasida ajralib chiqadigan energaya hisobiga adenozintrifosfat kislota 

(ATF) sintezlanadi. Bu ATF o‘ziga xos energiya akkumulyatoridir. Keyin u bir qancha 

ximiyaviy o‘zgarishlarga uchraydi, oqibatda ko‘plab energiya ajralib chiqadi va u kechadigan 

turli xil jarayonlarga sarflanadi. 

 

Mitoxondriyalar, odatda harakatda bo‘ladi. Ular yadro, xloroplast va boshqa hayotiy prosesslar 

tez kechadigan organoidlar atrofida to‘planadi. Mitoxondriya o‘simlik va hayvon hujayrasining 

bo‘lishi lozim bo‘lgan tarkibiy qismidir. 

 

PLASTIDALAR faqat o‘simlik hujayralarida bo‘ladi. Ular tashqaridan ikkita membrana bilan 

qoplangan. Beradigan rangiga qarab plastidalar 3 xil bo‘ladi. Bular xloroplast, xromoplast, 

leykoplast. 

---

 

Xloroplast yashil pigmentli xlorofill, qo‘ng‘ir rangli karotin va sariq rayagli ksantofillarni o‘zida 

tutadi. Xloroplastning asosiy vazifasi aynan xlorofill bilan bog‘liq. U fotosintez jarayonida 

qatnashib, anorganik moddalardan organik moddalar hosil qiladi. Shu sababli xloroplastlar 

o‘simlikning faqat yer usti, quyosh nurini qabul qiladigan qismida uchrab, uning hisobiga 

o‘simlik yashil rangda bo‘ladi. 

 

Yuksak o‘simliklarda xloroplastlar, ko‘pincha linza shaklida bo‘ladi, ularning diametri 4-6 mkm, 

qalinligi 1-3 mkm. Ularning soni hujayrada 1-50 tagacha bo‘ladi va, odatda sitoplazmaning 

devor qavatida joylashadi. Yorug‘lik kam tushganda ular quyoshga yassi tomoni, ko‘p 

gushganida esa qabariq tomoni bilan o‘girilib turadi. 

 

Xloroplastlar ichida bir xil tarknbga ega bo‘lgan moddalar – stromalar bor. Ular yassi xaltachalar 

ko‘rinishida bo‘lib, parallel joylashgan membranalar tuzilishidan ibrrat va tilakoid yoki 

lamellalar deyiladi. Stromada DNK molekulalari, ribosomalar, lipid, kraxmal donalari va 

boshqalar joylashgan. 

 

Xloroplastda kraxmal fotosintez jarayoni natijasida hosil bo‘ladi. Fermentlar yordamida bu 

kraxmal shakarga aylanadi va glyukoza ko‘rinishida bargdan boshka organoidlarga 

harakatlanadi. 

 

Leykoplastlarda fermentlar bo‘lmaydi. Ularning o‘lchami xloroplastlardan ancha kichik va 

turg‘un shaklga ega emas. Leykoplastlar, ko‘pincha to‘qima va organlarning quyosh nuri 

tushmaydigan yer ostki qismida , ya’ni ildiz, guganak va urug‘ida bo‘ladi. 

 

Leykoplastlarning ichki membrana tizimi xloroplastlardagiga nisbagan kam taraqqiy etgan. 

Ularning stromalarida ham DNK molekulalari va ribosomalar bor. 

 

Leykoplastlarning asosiy vazifasi – zapas oziq moddalar, birinchi navbatda kraxmal, ba’zan oqsil 

va kam hollarda yog‘larni sintez qilishdan iborat. 

 

Xromoplastlar o‘zida karotinoidlar guruhiga mansub qizil, qo‘ng‘ir va sariq pigmentlar tutadi. 

O‘lchamiga ko‘ra ular xloroplastlardan ancha kichik va turli-tuman shakllarda bo‘ladi. 

Xromoplastlar, odatda ayrim o‘simliklarning gul o‘ramida, pishgan mevalarn va kuzgi barglarida 

bo‘ladi. Ularning modda almashinuvi jarayonidagi vazifasi haligacha aniqlanmagan. Ularning 

---

bilvosita vazifasi esa gullarning changlanishi va urug‘larning tarqalishi jarayonida hasharot va 

qushlarni jalb qilishdan nborat. 

 

Evolusiya jarayonida plastidalardan dastlab xloroplast, ulardan esa o‘simlik tanasining qismlarga 

ajralishi bilan leykoplast va xromoplastlar paydo bo‘lgan. Ontogenez jarayonida esa 

plastidalarning barcha turlari bir-biriga aylanib turadi. Ko‘pchilik hollarda leykoplast 

xloroplastga (masalan, urug‘langan tuxum hujayrasidan urug‘murtak hosil bo‘lishida) va 

xloroplast — xromoplastga (masalan, barglarning kuzda sarg‘ayishi) aylanadi. Faqat xromoplast 

tabiiy sharoitda, odatda, boshqa plastidalarga aylanmaydi. 

 

YADRO VA UNING TUZILISHI. Yadro bu irsiy belgilarni saqlaydngan va oqsil snntezini 

boshqaradigan markazdir. Hujayra yadrosiz yashay olmaydi, agarda uni hujayradan ajratib olinsa 

darhol nobud bo‘ladi. Odatda hujayrada bitta, ayrim suv o‘tlari va zamburug‘lar ko‘p yadroli 

hujayralar bo‘ladi. Bakteriya va ko‘k-yashil suv o‘tlarida shakllangan yadro bo‘lmasdan, uning 

tarkibiga kiruvchi moddalar sitoplazmada, ya’ni ularning yadrosi sochma yoki diffuziya holatida 

bo‘ladi. 

 

Yadroning shakli turli-tuman, odatda hujayra shakliga mos bo‘ladi. Parenxima hujayralarida 

sharsimon, prozenxima hujayralarida linza yoki ipsimon shaklda bo‘ladi. YAdroning o‘lchami 

ham turlicha: yopiq urug‘li o‘simliklar vegetativ organlari hujayrasi yadrosining diametri 10-25 

mkm ga teng bo‘lgani hodda ayrim zamburug‘larniki 1-2 mkm, xaralar turkumidagi suv 

o‘tlariniki 2,5mkm. 

 

Yadro quyidagi qismlar: yadro po‘sti, nukleoplazma, xromosoma va yadrochadan iborat. 

 

Yadro po‘sti yadroni sitoplazmadan ajratib turadi. U ikki qavat membranadan tuzilgan. Tuzilishi 

va tarkibiga ko‘ra yadro po‘sti endoplazmatik to‘rga yaqin. Yadro po‘stida maxsus teshikchalar – 

poralar bo‘ladi. U juda murakkab tuzilishga ega bo‘lib, diametri 80-90 mkm ga teng. Poralar 

orqali makromolekulalar nukleoplazmadan gialoplazmaga va teskari tomonga o‘tib turadi. Yadro 

po‘sti yadro va sitoplazma orasidagi modda almashinuvini boshqarib turadi, shuningdek oqsil va 

lipidlar sintezlash qobiliyatiga ega. 

 

NUKLEOPLAZMA bu kolloid qorishma bo‘lib, unda xromosoma va yadrocha joylashgan. 

Nukleoplazma tarkibiga turli xil fermentlar, nuklein kislotasi kiradi. 

 

---

Xromosomalar ikki xil holatda bo‘lishi mumkin. Ishchi holatida ingichka ipga o‘xshash bo‘lib, 

modda almashinuvi jarayonida faol qatnashadi. Ularni faqat elektron mikroskop yordamida 

ko‘rish mumkin. YAdroning bo‘linish davrida ular maksimal darajada yig‘ilib qisqa va yo‘g‘on 

bo‘ladi va yorug‘lnk mikroskopida ham ko‘rish mumkin bo‘ladi. Ular genetik axborotlarni 

bo‘lishtirish va tashish vazifasini bajaradilar va modda almashinuvi jarayonida qatnashmaydilar. 

Ximiyaviy tarkibi esa DNK va oqsildan iborat nukleoproteiddan tarkib topgan. DNK 

molekulalarining tarkibiy qismi – nukleotidlardir. Nukleotidlar 3 komponentdan: fosfat kislotasi, 

dizoksiriboza shakari va 4 ta azot birikmalari: adenin, guanin, timin, sitozinning biridan iborat. 

 

Nukleotidlar uzun zanjirli xiralangan tartibda birikadilar. DNK molekulasining hujayraning 

maxsus oqsilini sintezlovchi qismiga gen deyiladi. Har bir organizm uchun o‘ziga xos bo‘lgan 

DNK molekulasidagi nukleotidlar ketma-ketligi irsiy kod deyiladi. DNK tarkibini 1953 yilda 

ingliz olimlari Dj. Uotsoi va F. Kriklar aniqlashgan va bu juda yirik kashfiyot hisoblanadi. Bu 

kashfiyot irsiyatning molekulyar mexanizmini tushuntirib berdi. 

 

Hujayrada DNK miqdori doimiy, lekin hujayra har gal bo‘linganda yangi DNK molekulalari 

hosil bo‘lib, ular ona hujayradan qiz hujayraga o‘tadi. Xozirgi tasavvurlarga ko‘ra DNK 

molekulasida hujayraning, binobarin, undan paydo bo‘ladigan organizmning ham barcha irsiy 

axboroti “kodlangan” bo‘ladi. 

 

Yadro ichidagi yadrocha, odatda sfera shaklida bo‘lib, ancha quyuqligi bilan ajralib turadi. 

Ularda RNK bor va ularning o‘lchami 6eqapop. YAdrochalar hujayrada muhim vazifani 

bajaradi, ularda keyinroq sitoplazmaga o‘tadigan ribosomalar hosil bo‘ladi va u RNK kislotalari 

sintezida hamda yadroning bo‘linish prosessida ishtirok etadi. SHunday qilib, yadro hujayraning 

muhim qismi hisoblanadi. Hujayrani ikkiga bo‘lib bir qismi yadrosiz qoldirilsa shu qismi tezda 

o‘ladi. U hujayra qobig‘ining hosil bo‘lishida ham ishtirok etadi. Hujayra bo‘linayotganida 

dastlab yadro bo‘linadi. 

 

YADRO VA HUJAYRANING BO‘LINISHI. Hujayra oddiy usulda, ya’ni bo‘linib ko‘payadi. 

Bunda bitta ona hujayradan 2 ta qnz hujayra hosil bo‘ladi. 

 

Hujayralar uch xil: to‘g‘ri, ya’ni amitoz, noto‘g‘ri, ya’ni mitoz va reduksion, ya’ni meyoz yo‘l 

bilan ko‘payadi. 

 

AMITOZ bo‘linish ayrim tuban o‘simliklarda (bakternyalar va zamburug‘lar) sodir .bo‘ladi. 

---

Uning mohiyati shundan iboratki, dastlab hujayraning yumaloq yadrosi cho‘zilib, uzunchoq 

shaklga kiradi. Keyin belidan ingichkalashib ikkiga bo‘linadi. So‘ngra sitoplazma ham xuddi 

shunday bo‘linadi. 

 

MITOZ (kariokinez) vegetativ hujayralarga va ko‘pgina tuban o‘simliklarga xosdir. U to‘rt faza: 

profaza, metafaza, anafaza va telofazaga bo‘linadi. 

 

Profazada tinim holatidagi yadro bo‘rtib kattalashadi. Undagi xromosomalar bu davrda ip 

shaklida bo‘ladi, Xromosomalar xromatik moddalar (DNK molekulalarining oqsil bilan 

birikmasi) protofibrillalardan hosil bo‘ladi. Profaza oxirida yadroning hamma moddasi 

xromosoma va yadro shirasiga ajraladi. Bunda har qaysi xromosoma o‘zining yonida xuddi 

o‘ziga o‘xshagan xromosoma sintezlaydi. 

 

Metafazada yadro po‘sti erib ketib, yadro shirasi bilan sitoplazma ajralib ketadi. Xromosomalar 

yo‘g‘onlashib, kalta tortadi va o‘simlik o‘ziga xos shaklga kiradi. Xromosomaning har bir jufti 

hujayraning o‘rtasida nchiga botiq tomonlari bilan joylashadi. Shuningdek, hujayrada axromatin 

duk deb ataluvchi bir qutbdan ikkinchi qutbga cho‘zilgan rangsiz iplar hosil bo‘ladi. 

Xromosomalar ana shu dukning o‘rtasida joylashib duklarning bir qismi hujayralarga birikadi. 

Metafaza oxirida xromosomalar ikkiga ajraladi va ularning soni ikki marta ortadi. 

 

Ajralgan qiz xromosomalar anafazada xromatin dukning ikki uchiga shunday tarqaladiki, bunda 

hujayraning qutblarida hujayra bo‘linayotgan davrdagi xromosomalar soniga teng miqdorda 

xromosoma bo‘ladi. 

 

Hujayraning qutblariga borib joylashgan xromosomalar telofazada kam seziladi, chunki ular 

xromatik moddaning protofibrillalariga ajraladi, YAdrocha, yadro po‘sti qayta tiklanib, hujayra 

po‘sti rivojlana boshlaydi, Demak, telofaza profazaning aksidir. 

 

MEYOZ bir yillik o‘simliklar hayotida bir marta, ko‘p yillik o‘simliklar hayotida har yili gullash 

davrida sodir bo‘lishi bilan mitozdan farq qiladi. Tashqi ko‘rinishidan meyoz mitozga o‘xshaydi, 

lekin reduksion bo‘linishda bir-biri bilan tez almashinadigan ikki bo‘linish sodir bo‘ladi. 

Profazada ham xromosomalar hosil bo‘lishi kuzatiladi, lekin uzun xromosoma iplari avval 

tartibsiz joylashadi, keyin juft xromosomalar yaqinlashadi, ular yo‘g‘onlashib, kalta tortadi va 

bir-biriga parallel holda zich tutashadi. Ular bir-biri bilan shunchalik zich joylashadiki, go‘yo 

yadroda qo‘sh xromosoma emas, faqat bitta xromosoma bordek tuyuladi va ular bivalent deb 

---

yuritiladi. 

 

Keyingi faza – metafazada yadro po‘sti yo‘qolib, bivalent hujayraning ekvatorial qismida 

joylashadi va bo‘linishning axromatik duki hosil bo‘ladi. Juft xromosomalar tarqaladi. 

 

Anafazada gomologik xromosomalarning o‘zaro bog‘liqligi buzilib, ular hujayralarning 

qutblariga tarqaladi. Bunda har bir xromosoma ikkita xromatindan tuzilgan bo‘ladi. Mitozda esa 

qutbdagi bitta xromatidli xromosomalar tarqaladi. 

 

Telofaza esa juda qisqa bo‘lib, bu fazada birinchi bo‘linish prosessi tugaydi va ikkinchi bo‘linish 

metafazasi boshlanadi. Bunda har bir xromosoma yana qaytadan ikkita va yakka xromatidga 

bo‘linadi, ular yana qaytadan qutblarga tarqaladi. Ikkinchi telofazada yadro po‘sti va yadrochasi 

bo‘lgan to‘rtta yangi yadro vujudga keladi. Xullas, meyozda bitta ona hujayradan to‘rtta qiz 

hujayra hosil bo‘ladi. 

 

Yadro bo‘linganda hosil bo‘ladigan xromosomalar soni o‘simlikning har qaysi turida doimiy 

bo‘ladi. Masalan, qattiq bug‘doyda xromosomalar 28 ta, g‘o‘zada 26 ta, makkajo‘xorida 20 ta, 

no‘xatda 14 ta bo‘ladi. Hujayra bo‘linayotganda hosil bo‘ladigan bu xromosomalar soni diploid 

son deyiladi va 2n bilan ifodalanadi. 

 

Xromosomalar soni ikki marta kamayadigan reduksion bo‘linishdan keyin yadro gaploid bo‘ladi, 

ya’ni xromosomalar to‘plami ikki marta kam bo‘ladi va n bilan ifodalanadi. Reduksion 

bo‘linishning biologik ma’nosi ham ana shundan iborat, chunki bunday bo‘linishsiz 

xromosomalar soni diploid bo‘lgan jinsiy hujayralar qo‘shilganda to‘rtta, keyingi bo‘linishda 

sakkizta xromosomalar to‘plami hosil bo‘lar edi. 

 

Reduksion bo‘linish har xil o‘simliklarda ular hayotining turli davrlarida sodir bo‘ladi. Gulli 

o‘simliklarda bu jarayon ular urug‘lanishidan bir oz ilgari, jinsiy hujayralar shakllanayotganda 

kuzatiladi. Paporotnik va qirqbo‘g‘imlarda esa reduksion bo‘linish bilan urug‘lanish orasida 

uzoq vaqt o‘tadi va o‘simlik hayotida xuddi ikki davr bordek tuyuladi: biri reduksion 

bo‘linishdan urug‘lanishgacha, ikkinchisi urug‘lanishdan yangi reduksion bo‘linishigacha 

bo‘lgan davr. Keyingi holda o‘simlik hayotida ikkita bir xil bo‘g‘in: biri jinsiy, ya’ni gametofit, 

ikkinchisi jinssiz, ya’ni sporofit paydo bo‘ladi va ular doim bir-biri bilan to‘g‘ri almashib turadi. 

 

Gametofit hujayralar doim gaploid bo‘ladi, ular hosil qiladigan jinsiy hujayralar ham gaploid. 

---

Jinsiy prosessda ikkita jinsiy hujayraning qo‘shilishidan zigota deb ataladigan diploid hujayra 

hosil bo‘ladi. Zigota ko‘p marta bo‘linishi natijasida jinssiz bo‘g‘in, ya’ni sporofit rivojlanadi. 

Sporofit hayotining oxirida reduksion bo‘linish sodir bo‘lib, spora deb ataladigan gaploid 

hujayralar hosil bo‘ladi. Sporalar ona hujayralardan ajralgan alohida hujayralardir: ulardan 

keyingi jinsiy bo‘g‘in, ya’ni gametofit rivojlaiadi. Ba’zan tabiatda yadrodagi xromosomalarning 

soni ko‘p marta ortishi kuzatiladi. Bu hodisa poliploidiya deb ataladi. Agarda xromosomalar soni 

gaploid yadrodagiga nisbatan 3 marta oshsa – triploid, 4 marta oshsa – tetraploid yadro deyiladi 

va hokazo. 

 

O‘simliklarning poliploid formalari, ko‘pincha o‘zida qimmatli xo‘jalik belgilarini tutib, ular 

keyingi tanlash va ko‘paytirish uchun xizmat qiladi. 

 

Ma’lumki organizmlar irsiy belgilarining nasldan-naslga o‘tishida xromosomadagi DNK 

molekulalari to‘plami va ularning tarkibi asosiy rol o‘ynaydi. Irsiyatni belgilaydigan barcha irsiy 

omillar yig‘indisi genotip, organizm va uning belgilarining rivojlanishida bu omillarning amaliy 

namoyon bo‘lishi fenotip deyiladi. 

 

Irsiy belgi – xususiyatlarning ota-ona organizmidan naslga o‘tishi quyidagicha ifodalanadi: 

yadrodagi DNK molekulalari alohida axborot RNK molekulalarini hosil qiladi, bular keyinchalik 

sitoplazmaga o‘tib, ribosomalarga qo‘shiladi va shu organizm uchun xos bo‘lgan matrisa (asos) 

bo‘lib xizmat qiladi. Xullas, DNK molekulalarida bo‘lg‘usi organizmning genotipik xususiyatlari 

kodlangandir va genotip fenotipning keyingi rivojlanishini nazorat qiladi. SHuningdek, organizm 

shakllanayotgan muhit sharoiti ham bunga ta’sir qiladi. 

Hujayra nazariyasi - barcha organizmlarning tuzilishi, rivojlanishi va kelib chiqishidagi 

umumiylikni koʻrsatuvchi yirik biologik nazariyalardan biri boʻlib, unga binoan hujayra 

bakteriyalar, zamburugʻlar, oʻsimliklar va hayvonlarning eng kichik tuzilish birligi. Hujayra 

nazatiyasiga tiriklik olamining birligi va uning tarixiy rivojlanishi haqidagi evolyutsion 

tasavvurni tasdiqlaydi. Hujayra nazariyasi Ch.Darvinning evolyutsion taʼlimoti va energiyaning 

oʻzgarishi qonuni bilan bir qatorda 19-asrda tabiatshunoslik sohasida qilingan 3 buyuk 

kashfiyotdan biridir. 

Hujayralarning kashf etilishi va hujayra nazariyasining yaratilishi tarixan bir davrga toʻgʻri 

kelmaydi. Oʻsimlik hujayrasi tuzilishini dastlab tirik oʻsimlik poyasi va poʻkaklardan 

tayyorlangan kesmada ingliz olimi Robert Guk oʻzi yasagan mikro-skop orqali kuzatgan va 

tadqiqot xulosalarini "Mikrografiya" nomli asa-rida bayon etgan (1665). Ingliz bota-nigi N.Gryu 

hujayra qobigʻi xuddi mato (gazlama)ga oʻxshash tolalardan tashkil topganligini taxmin qilgan. 

---

18-asr falsafiy gʻoyalar taʼsirida fanda tirik tabiatning birligi haqidagi fikrlar paydo boʻla 

boshladi. K.Volf oʻsimlik va hayvonlarning tuzilishidagi qandaydir umumiylikni aniklashga 

harakat qildi. Uning "hujayra", "donachalar" va "pu-fakchalar" kabi tushunchalari, shuningdek, 

nemis olimi L.Okenning organizmlar "pufakchalar" yoki "infuzoriyalar" dan tashkil topgan, 

degan fikrlari fanda hujayra nazariyasi toʻgʻrisidagi dastlabki tushunchalar boʻlgan. 

19-asr boshlarida oʻsimliklarni mikroskop yordamida oʻrganish borasida erishilgan yutuqlar 

tufayli hujayra — oʻsimlik moddalari umumiy massasining boʻshliq qismi emas, balki oʻz 

qobigʻiga ega boʻlgan va bir-biridan ajralib turadigan strukturaviy tuzilma ekanligi aniqlandi. 19-

asrning 30-yillari oxirida oʻsimliklarning deyarli barcha organlari hujayraviy tuzilishga ega 

ekanligi aniklandi va nemis olimi F.Meyenning "Botani-ka" (1830) kitobida hujayra oʻsimlik 

toʻqimalarining umumiy tuzilish birligi sifatida eʼtirof etildi. Lekin shundan keyin ham hujayra 

bu bir boʻshliq, asosiy qismini qobiq tashkil qiladi; uning ichidagi narsalar esa ikkinchi darajali 

ahamiyatga ega ekanligi toʻgʻrisidagi tushuncha uzoq vaqt saqlanib qoldi. Oʻsimlik hujayrasi 

yadrosi ingliz olimi R.Braun tomonidan kashf etilgan (1831), ammo nemis olimi M.Shleyden 

yadroni hujayrani hosil qiluvchi, yaʼni sitoblast deb hisoblagan. Shleyden taʼbiricha donador 

substansiyadan yadrocha hosil boʻlib, uning atrofida esa hujayra vujudga keladi; keyinchalik 

hujayraning hosil boʻlishi jarayonida yadro yoʻq boʻlib ketadi. 19-asrning 2-choragi boshlarida 

chex olimi Ya.Pur-kine maktabining tadqiqotlari hayvon organizmi toʻqimalarining mikroskopik 

tuzilishi boʻyicha juda koʻp maʼlumotlar berdi. Lekin Ya.Purkine oʻzining "donachalar 

nazariyasi"da "donachalar" (u hujayrani shunday deb atagan edi), yadro va boshqa qismlardan 

tashkil topganligini yozadi. Hujayra nazariyasini rasmiylashtirishda T.Shvann (1839) xizmatlari 

juda katta. U oʻzi olgan maʼlumotlar, Shleyden va Ya. Purkine maktabi va boshqa olimlarning 

tadqiqotlariga asoslanib, hujayra nazariyasini yaratdi; oʻsimlik va hayvon toʻqimalari tuzilishini 

taqqoslab ular uchun umumiy hisoblangan hujayraviy tuzilish tamoyillarini koʻrsatib berdi. 

Ammo Shvann ham xuddi Shleyden singari hujayraning asosiy qismi uning poʻsti va hujayra 

strukturasiz shiradan hosil boʻladi, deb hisoblagan. Hujayra nazariyasining bundan keyingi 

rivojlanishi protoplazma va hujayra boʻlinishining kashf etilishi bilan bogʻliq. Nemis olimi 

R.Virxov (1958) "Hujayra patologiyasi" asarida hujayra nazariyasini patologik hodisalarga tatbiq 

etib, yadro hujayrada yetakchi ahamiyatga ega ekanligiga eʼtibor qaratdi va hujayraning 

boʻlinish yoʻli bilan koʻpayish tamoyilini (har bir hujayra hujayradan hosil boʻladi) asoslab 

berdi. 19-asrning 70—80 yillarida barcha hujayraviy tuzilishga ega boʻlgan organizmlar uchun 

universal hisoblangan hujayraning boʻlinish usuli. yaʼni mitoz, asr oxirida esa hujayra 

organoidlari kashf etiladi; hujayra protoplazmaning oddiy yigʻindisi emasligi tan olinadi. 

---

Hujayraviy tuzilish haqidagi tushunchalar rivojlanishining dastlabki davrlaridanoq hujayra bilan 

organizmning bir butunligi haqidagi muammo paydo boʻlgan. Bu muammoning yechimi 2 

yoʻnalishda rivojlandi. mexanistik tushunchalarga koʻra individning hayot faoliyati oʻz vazifasini 

bajaruvchi hujayralar yigʻindisidan iborat. Vitalistik konsepsiya nuqtai nazaridan esa 

organizmning maqsadga muvofiq yashashi sifat jihatidan oʻzgacha ("yaxlitlik qismlarning 

yigʻindisiga teng emas") va "hayotiy kuch" ga bogʻliq deb tushuntirilgan. 

Hujayraning mitotik boʻlinishini, hujayra organoidlarining kashf etilishi, keyinchalik esa 

biokimyo va molekulyar biol.ning rivojlanishi tufayli hujayraning strukturasi va funksiyasi tirik 

tabiat iyerarxiyasida hujayraviy pogʻonaning mavjudligi haqidagi tushunchalarning 

shakllanishiga olib keldi. Zamonaviy Hujayra nazariyasi koʻp hujayrali organizmlarni muayyan 

vazifani bajaradigan va bir-biriga taʼsir koʻrsatib turadigan hujayralardan tashkil topgan 

murakkab, integ-ratsiyalashgan sistema sifatida eʼti-rof etadi. 

Organizm qancha murakkab tuzilgan boʻlsa, uning bir butunligi shuncha aniq namoyon boʻladi. 

Hujayraning asosiy strukturaviy elementlari shakllangan yadroga ega boʻlgan eukariot 

organizmlar hamda yadrosiz prokariotlar uchun ham tegishli. Mustaqil hayot kechirishga 

moslashmagan hujayra parazitlari hisoblangan viruslarning mavjudligi tirik organizmlarning 

hujayraviy tuzilishi universal ekanligini koʻrsatadi. Tirik organizmlar hujayraviy tuzilishining 

mushtarakligi hujayralarning kimyoviy tarkibi va metabolitik jarayonlarning oʻxshashligi bilan 

ham tasdiqlanadi. Nuklein kislotalar va oqsillar kabi muhim hayotiy komponentlar, ularning 

hosil boʻlishi va almashinib turishi barcha tirik organizmlar hujayralari uchun universal 

xarakterga ega. 

Keyingi 150 yildan ortiqroq davr mobaynida hujayrani oʻrganish yanada chuqurlashib bordi. 

Hujayradagi barcha asosiy organoidlarning maʼlum vazifani bajarishga moslashganligi 

aniqlandi; elektron mikroskop yordamida hujayraning yanada nozikroq boʻlgan ultrastrukturalari 

oʻrganildi; ularning molekulyar tuzilishi ochib berildi. 

Sitologiya - 

hujayralarning tuzilishi

, takomillashishi va funksiyasi haqidagi fan. 

Hujayra (lat. cellula, yunon.- cytos) sitoplazma va yadrodan tashkil topgan sistema bo`lib, 

o`simlik va hayvon organizmining takomillashishi, tuzilishi va yashash jarayonlarining asosi 

hisoblanadi. Butun hayot davomida modda almashinishida ishtirok etishi, yangi hujayra hosil 

qilishi va doimo yangilanib turishi hujayralarning o`ziga xos xususiyatidir. 

Hayvon va odam organizmida hujayralardan tashqari, simplast va hujayralararo modda bor. 

Simplast hujayralarning o`zaro qo`shilishidan hosil bo`lib, sitoplazmada bir necha yadrosi 

bo`lgan strukturadir. Bunga ko`ndalangtarg`il mushak tolasi, yo`ldosh epiteliysining 

sinsitotrofoblast qavati va boshqalar misol bo`la oladi. 

---

Hujayralararo modda hujayralar orasida joylashgan bo`lib, suyuqlik holida yoki dirildoq yoki 

zich konsistensiyaga ega bo`lgan asosiy modda va turli tolalardan tashkil topgan. 

Odam va hayvon organizmida hujayralar kattaligi, shakli va tuzilishi jihatidan bir-biridan farq 

qiladi. Bajaradigan funksiyasiga ko`ra hujayralar har xil shaklga ega (3-rasm). Suyuq muhitda 

hujayralar ko`pincha o`zgaruvchan bo`lib, psevdopodiylar hosil qiladi. Bularga qon va 

biriktiruvchi to`qimalarning hujayralari kiradi. 

 

 

3- rasm. Hujayralarning shakli va xillari (sxema). 

1 - silindrsimon hujayralar; 2 - kubsimon hujayralar; 3 - yassi hujayralar; 4 -yumaloq hujayralar; 

5- duksimon hujayralar; 6- tarmoqli hujayra; 7 -qadahsimon hujayra; 8- prizmatik hujayra; 9-

qanotli hujayra; 10 - xivchinli hujayra; 11 - ko`p 

yadroli hujayra

;12- yadrosiz hujayralar 

---

(eritrotsitlar) (V.G. Eliseyevdan). 

 

4- rasm. Hujayralarning ultramikroskopik tuzilishi (sxema). 

1 - hujayra qobig`i (sitolemma; 2-pinotsitoz pufakchalar; 3-sentrosoma (hujayra markazi); 4 - 

gialoplazma; 5-endoplazmatik to`r; 6-yadro; 7-perinuklear bo`shliqning endoplazmatik to`r bilan 

aloqasi; 8-yadro teshiklari; 9-yadrocha; 10- plastinkasimon kompleks (Golji kompleksi), II-

sekretor vakuolalar; 12-mitoxondriyalar; 13-lizosomalar; 14-mikrovorsinkalar; 5-kiprikchalar; 

16- desmosomalar; 17-interdigitatsiya; 18- biriktiruvchi plastinka; 19-bazal plazmatik membrana 

burmalari. 

Bir-biriga yaqin yotgan hujayralar esa ma’lum formaga ega. Masalan, plast hosil qiluvchi teri 

epiteliysi hujayralari yassi, qisqaruvchan mushak hujayralari esa uzun duksimon shaklda bo`ladi. 

Impuls o`tkazuvchi nerv hujayralar esa uzun-uzun o`simtalarga ega bo`ladi. Erkaklar jinsiy 

hujayrasi – spermatozoidda harakat qiladigan xivchinlari bor va hokazo. 

Harakat - borliqnint ajralmas xususiyati boʻlgan oʻzgaruvchanlikni (q. Barqarorlik va 

oʻzgaruvchanlik) ifodalovchi falsafiy kategoriya. H. tushunchasi imkoniyatlarning 

voqelikka aylanishini, roʻy berayotgan hodisalarni, olamning betoʻxtov yangilanib 

borishini aks ettiradi. 

---

Odam va ko`pgina sut emizuvchi hayvonlarning hujayralari 5-7 mkm (mikrometr) dan 200 mkm 

gacha bo`ladi. 

Ko`rinishi va kattaligi bilan hujayralar bir-biridan farq qilsada, ular ko`pincha hujayra 

tuzilishining asosiy belgilarini saqlab qoladi (4-rasm). Odam va hayvon hujayralarining umumiy 

tuzilishi bir hujayrali avlodlarni eslatsa ham, ammo ko`p hujayralilar murakkab funktsiyalarni 

bajarishi bilan bog`liq bo`lgan o`z tuzilmalari bilan ajralib turadi. Har bir hujayra sitoplazma 

qobig`i (sitolemma, hujayra qobig`i), sitoplazma va yadrodan tashkil topgan. Sitoplazma: 

organellalar, kiritmalar va gialoplazmadan: yadro: yadrocha, xromatin, yadro shirasi va yadro 

qobig`idan iborat. 

Yorug`lik va elektron mikroskop orqali olingan ma’lumotlarga 

asoslanib

, hujayralarning 

quyidagi qismlari farq qilinadi 

 

 

 

HUJAYRANING XIMIYAVIY XARAKTERISTIKASI VA 

 

FIZIK-XIMIYAVIY XOSSALARI 

Ximiyaviy analiz orqali hujayra tarkibida atmosfera va yer mobig`ida keng tarqalgan moddalar 

borligi aniqlangan. Odam tanasining 96% 4 elementdan: uglerod, vodorod, kislorod va azotdan 

tashkil topgandir. Kaltsiy, fosfor, kaliy va oltingugurt esa odam tanasining 3% ini tashkil qiladi. 

Fosfor (yun. phosphoros - yoruglik tashuvchi, phos - yoruglik va phoro - tashiyman, lot. 

Phosphorus), P - Mendeleyev davriy sistemasining V guruhiga mansub kimyoviy 

element. Tartib raqami 15, atom massasi 30,97376. 

Oz miqdorda natriy, xlor, yod, temir, magniy bo`ladi. Mis, marganets, kobalt, rux va boshqa 

mikroelementlar esa ulardan ham kam bo`ladi. 

Hujayraning hayotiy xususiyatlari tarkibidagi oqsilga bog`liq. Modda almashinuvi, hujayra 

moddalarining yangitdan hosil bo`lib turishi - hujayradagi hayotiy jarayonning asosini tashkil 

qiladi. Bu: assimilyatsiya yoki oraliq muhitdagi moddalarning sitoplazmaga aylanishi (tabiiy 

sintez), dissimilyatsiya - sitoplazmadagi moddalarning hujayra ehtiyoji uchun energiya hosil 

qilib parchalanishi; 

---

Kobalt (Cobaltum), Co - Mendeleyev davriy sistemasining VIII guruhiga mansub 

kimyoviy element. Tartib raqami 27, atom massasi 58,9332. Kobalt metalini ilk bor 1735 

yilda shved kimyogari Yu. Brand rudalardan ajratib olgan. 

Natriy (arab, natrun, yun. nitron - tabiiy soda; lot. natrium), Na - Mendeleyev davriy 

sistemasining 1 guruhiga mansub kimyoviy element. Ishkr-riy metall. Tartib rakami 11, 

atom massasi 22,9898. Bitta tabiiy izotopi 23Na bor. 

Magniy (Magnesium), Mg - Mendeleyev davriy sistemasining II guruhiga mansub 

kimyoviy element; ishkoriy - yer metallarga kiradi. Tartib rakami 12, atom massasi 

24,305. Tabiiy Magniy 3 ta barqaror izotopdan iborat. 

Marganets (nem. Marganerz - marganets rudasi; lot. Manganum), Mn - Mendeleyev 

davriy sistemasining VII guruh kimyoviy elementi. Tartib rakami 25, atom massasi 

54,9380. Tabiatda 1 ta barqaror izotopi 55Mp maʼlum. 

Assimilyatsiya (lot. assimililio - birikish, o‘zlashtirish, o‘xshatish) - (biol.da) tirik 

organizmlar uchun xos bo‘lgan moddalar almashinuvining bir tomoni, tashqi muhitdan 

olinadigan moddalardan organizm uchun zarur mu-rakkab moddalar hosil bo‘lishi. A. 

o`sish - hujayraning ma’lum qismlarining kattalashuvi va yangitdan paydo bo`lishi natijasida 

sitoplazma massasining oshishi: differentsirovka - yangi funktsional xususiyatlarning hosil 

bo`lishi bilan hujayra tuzilishining murakkablashishi, harakatlanish 

hujayraning muhitda siljishi

; 

irsiyat - biologik belgilarning saqlanishi va nasldan naslga o`tishi kabi murakkab jarayonlardan 

iborat. 

Hujayra quyidagi ximiyaviy komponentlardan tuzilgan. 

 

 

Oqsil. Oqsil tarkibida uglerod, vodorod, kislorod, azot va oz miqdorda oltingugurt va fosfor 

bo`ladi. Oqsillar aminokislotalardan tashkil topgan. Aminokislotalarda kislotali (kar-boksil) 

gruppa - COOH va ishqoriy (amin) gruppa NH

2

 mavjud. Kislota va ishqoriy gruppalarning 

bo`lishi aminokislotalarga amfotermik xususiyat beradi. Aminokislotalar polipeptid bog`lar 

orqali birlashib uzun polipeptid zanjirlarni hosil qiladi. Aminokislotalarning birlashish tartibi har 

bir hayvon oqsil molekulalarining maxsusligini belgilaydi. 

Aminokislotalarning o`zaro polipeptid zanjirlar hosil qilib birlashishi hamda ularning yon 

zanjirlarining o`zaro reaktsiyaga kirisha olishi oqsil molekulalarining murakkab tuzilishini 

belgilaydi. Hozirgi vaqtda oqsil molekulasining birlamchi, ikkilamchi, uchlamchi va ko`pincha 

to`rtlamchi strukturasi farqlanadi. Birlamchi struktura aminokislotalarning oqsil zanjirida ketma-

ketligi bilan belgilanadi. Oqsilning ikkilamchi strukturasi alfa-spiral va beta-struktura 

ko`rinishida bo`lishi mumkin. Birinchisi - globulyar oqsillar uchun, ikkinchisi molekulalari bir-

biriga parallel yotuvchi fibrillyar oqsillar uchun xarakterlidir. Oqsilning uchlamchi strukturasi 

spiral shakldagi polipeptid zanjirning dumaloq bo`lib o`ralishidan hosil bo`ladi. Bu struktura 

vodorod, gidrofob va ion bog`lar bilan ushlanib turadi. Oqsilning to`rtlamchi strukturasi - 

uchlamchi strukturalarining yig`indisidan iborat. Bir necha noaktiv uchlamchi strukturalar 

birlashib bitta funksional aktiv to`rtlamchi struktura hosil qiladi. 

Oqsillar faqat aminokislotalardan tashkil topgan bo`lsa, oddiy oqsillar yoki proteinlar deyiladi. 

Oddiy oqsillarga hayvon hujayrasi yadrolarida uchraydigan p r o t e i n va gistonlar, hujayra 

---

sitoplazmasi va qon plazmasidagi albumin va globulinlar, mushak tolasidagi m i o z i n va 

boshqalar misol bo`la oladi. 

Murakkab oqsil yoki proteidlar oqsil va oqsil bo`lmagan modda – prostetik gruppadan tashkil 

topgan. Prostetik gruppa turiga qarab quyidagi murakkab oqsillar farq qilinadi.