'hujayra biologiyasi I. A. Abdulov

Lizosomalar
Lizosomalar  membranali  hujayra  ichi  tuzilmalari  sifatida  1955 
yilda belgiyalik bioximik De  Dyuv tomonidan  topilgan b o iib ,  ulami 
o ‘rgangani  uchun  olim  Nobel  mukofotiga  sazovor  b o ig an .  Kallamu- 
sh jigaridan  olingan  fraksiyalami  o ‘rganish  mobaynida olim  ularning 
ba’zilari  turli  moddalarni  parchalash  xususiyatiga  ega  b o ig a n   gidro- 
litik  fermentlarga  ega  ekanligini  payqaydi.  Bu  fermentlar  maxsus  si- 
toplazmatik  tanachalar  lizosomalar  ekanligi  va  ularning  fermentlari 
faqatgina  lizosoma  membranasi  shikastlanganda,  shok  holatlari  yu­
zaga  kelganda,  yoki  lizosomalaming  o ‘zi  boshqa  bir  vakuola  bilan 
qo‘shilganda  faollashadi.
Lizosomalarning  membranasi  polisaxaridlardan  tuzilgan.  Lizo- 
somalarda  40  ga  yaqin  gidrolitik  fermentlar  b o iib ,  turli  moddalarni 
parchalash  xususiyatiga  ega.Yangi  hosil  b o ig a n   lizosomalar  birlam- 
chi  lizosomalar deyiladi,  ularning  fermentlari  passiv b o iad i.
61

---

Lizosomalar  turli  organ  hujayralarida  jumladan  buyrak  hujay­
ralarida  topilgan.  Bu  yyerda  lizosomalar  organizmga  kirgan  begona 
oqsillarni konsentratsiyalash vazifasini bajaradi. Ya’ni,  ular hujayraga 
pinositoz  va  fagositoz  y o i  bilan  kirgan  begona  moddalarni  detoksi- 
katsiyalash  va parchalash  xususiyatiga ega.
Morfologik jihatdan  lizosomalaming  4  tipi  farqlanadi:  birlamchi 
lizosomalar,  ikkilamchi  lizosomalar,  autofagosomalar,  telolizosoma- 
lar  (  qoldiq  tanachalar)  (lOrasm).
Birlamchi  lizosomalar  -  mayda  lOOnm  kattalikdagi  vakuolalar 
b o iib ,  ichi  fosfataza  fermentiga to ig a n   bo ia d i.  Bu  ferment  donador 
endopalazmatik  to ‘rda  sintezlanib,  diktiosomalaming  proksimal  qis- 
miga  o ia d i  va  u  yyerdagi  mayda  vakuolalar  tarkibiga  kiradi  va  bir­
lamchi  lizosomalarlarni  hosil  qiladi.
Keyinchalik  birlamchi  lizosomalarlar  fagositoz  yoki  pinositoz 
vakuolasi  bilan  qo‘shilib  ikkilamchi  lizosomalarni  yoki  hujayra  ichi 
hazm  qilish  vakuolasini  hosil  qiladi.  Bunda  birlamchi  lizosomalar 
ichidagi  fermentlar  faollashib  vakuola  ichidagi  mahsulotni  parchalay 
boshlaydi.  Vakuolalarning  kattaligiga  qarab  ikkilamchi  lizosomalar 
turli  hajrnda  b o iadi.
Lizosomalar  bir-biri  bilan  qo‘shilish  xususiyatiga  ega  va  ularga 
tushgan biogen moddalar monomerlargacha parchalanib gialoplazma­
ga chiqariladi  va  u  yyerdan  hujayraning  turli joylariga  tashiladi.
Lizosomalar  faoliyatini  amalga  oshiruvchi  mexanizm  mavjudligi 
haqida  fanda  quyidagi  faraz  mavjud:  lizosomalaming  hujayra  ichida 
faol  harakatini  ta’minlovchi  retseptorlar  vazifasini  membranasining 
tashqi  yuzasidagi  izofermentlar  bajaradi.  Lizosomalaming  hujayra 
ichidagi  harakatida  mikronaychalar  ishtirok  etadi  deb  taxmin  qilina- 
di,  chunki  maxsus  ingibitorlar  ta’sirida  mikronaychalar  parchalansa, 
lizosomalaming  harakati to ‘xtaydi.
Autofagolizosoma  ichidagi  mahsulotlar  parchalangandan  keyin 
u  yana  ikkilamchi  lizosomaga  aylanadi  va  yana  bir  necha  marta 
boshqa  fagosomalar  bilan  qo‘shiladi.  Lekin  parchalanish jarayonlari 
ba’zi  lizosomalarlarda  oxirigacha  bormaydi,  bunda  hazm  bo‘lmagan 
qoldiqlar  lizosomalaming  ichida  qolib  qoldiq  tanachalari-  telolizo- 
somalarga  (qoldiq  tanacha)  aylanadi.  Qoldiq  tanachalarda  fermentlar 
kam  b o iib   ularda  moddalar  qayta  tuziladi,  zichlashadi.  K o‘pincha 
qoldiq  tanachalarda turli lipidlar y ig ilib  ko‘p qavatlilikni hosil  qiladi.
62

---

Lizosomalar deyarli  barcha eukariot hujayralarda uchraydi  ,  lekin 
uning uchrash chastotasi hamma hujayralar uchun turlichadir. Hayvon 
hujayralarida lizosomalarlar ko‘proq  readsorbsiya (qayta so‘rilish) va 
oqsil  mahsulotlarini  parchalash  jarayonlari  boradigan  hujayralarda: 
makrofaglar,  leykositlar, jigar va  buyrakda  uchraydi.
Leykositlarda  (immun  hujayralar)  passiv  holatda  hujayra  sito- 
plazmasida birlamchi  lizosomalar suzib yuradi.  Leykosit hujayrasi  bi- 
ror  bakteriyani  fagositoz  yo‘l  bilan  yutishi  zaxotiyoq  birlamchi  lizo­
somalarlar tezda ichidagi  fermentlarini  fagositar vakuolaga to ‘kadilar 
va  ikkilamchi  lizosomalarni hosil qiladilar. Demak,  lizosomalar adap- 
tiv  immunitet  hosil  qilishda  ishtirok  etadi.
Undan 
tashqari, 
lizosomalar  hujayra 
ichi 
mahsulotlarini 
o ‘zgartirishda  ishtirok  etadi.  Qalqonsimon  bez  hujayralaridagi  endo- 
palazmatik  to ‘rda  tiroglobulin  oqsili  sintezlanadi.  Tiroglobulin  Golji 
apparati  yordamida  qalqonsimon  bez  follikulalariga  chiqariladi.  Bu 
yyerda  gormonal  qo‘zg ‘atishga  uchrab  qaytib  pinositoz  yo‘l  bilan 
bez  hujayrasiga  tushadi.  Pinositoz  vakuolasi  birlamchi  lizosomalar 
bilan  qo‘shilib  uning  fermentlari  tiroglobulinni  qisman  gidrolizlaydi 
va  tiroksinga  aylantiradi.  Shundan  so‘ng  gormon  qonga  chiqadi.
Auto lizosomalar (autofagosoma)  morfologik jihatdan  ikkilamchi 
lizosomalardir.  Tarkibida  sitoplazmaning  ayrim  fragmentlari,  ba’zan 
esa hujayraning  ayrim  tuzilmalari:  mitoxondriya,  plastida,  endopala- 
zmatik to ‘r,  ribosomalar  uchraydi. Autolizosomalarning  hosil bo‘lish 
mexanizmi  oxirgacha  o ‘rganilmagan,  lekin  taxmin  qilinishicha  bir­
lamchi  lizosomalar hujayra tuzilmalari  oldiga kelib,  ularni  o ‘rab bir- 
biri  bilan  qo‘shiladilar va tuzilmani  pinositoz yo‘l  bilan  qamrab ola- 
dilar.  Bu  jarayon  avtofagiya  deyiladi.  Uning  funktsional  axamiyati 
shundan  iboratki,  hujayra  o ‘ziga  kerak  bo‘Imagan:  ishdan  chiqqan 
tuzilmalarni  parchalab  ularning  o‘miga  yangilami  hosil  qiladi.  Bu 
holda  lizosomalar  hujayra  ichi  sanitarlari  vazifasini  bajaradi.  Ulam- 
ing  soni  hujayra  shikastlanganda  oshadi.