Хужалик юритувчи субъектлар молияси

3.Korxonalarda pul daromadlarini shakllanishning moliyaviy iktisodiy mazmuni
Bozor iktisodiyoti sharoitida tijorat asosida faoliyat yurituvchi Xar kanday xujalik subyektlari moliyaviy iktisodiy faoliyatini belgilab beruvchi bosh omillaridan biri ishlab chikarilgan maxsulot realizasiyasi, kursatilgan xizmatlar va bajarilgan ishlar buyicha olingan pul tushumlari xisoblanadi.
Maxsulot realizasiyasidan tushumning iktisodiy mazmuni, birinchidan, ijtimoiy takror ishlab chikarishning iktisodiy-moliyaviy natijalarini puldagi aks etishi xisoblanadi. Shuningdek maxsulot realizasiyasidan tushum takror ishlab chikarish jarayonidagi yaratilgan tovarlarning abstrakt va konkret mexnatini uzida aks ettiradi ya’ni takror ishlab chikarish jarayonining kayta ishlab chikarish, taksimlash, ayirboshlash, iste’mol boskichlaridagi xarajatlarning xamma elementlarini va foydani ya’ni yangidan yaratilgan kiymatni uz ichiga oluvchi asosiy moliyaviy kategoriya xisoblanadi.
Ma’lumki, ijtimoiy takror ishlab chikarish jarayeni tayer maxsulotni istemolchilarga yetkazib berish bilan tugallanadi. Bozor munosabatlari sharoitida bu jarayen tayer tovarlarni kiymatini uzaro ayirboshlash jarayeni natijasida realizasiya kilinishi bilan belgilanadi. Tovarlar realizasiyasi ishlab chikarish jarayenining muvaffakiyatli tugallanishini asosiy kursatkichlaridan biri xisoblanadi va bir vaktning uzida korxonaning meyordagidek xujalik faoliyatini yuritishda muxim xisoblanuvchi aylanma mablaglarini aylanishining tugallangan boskichi xisoblanadi. Realizasiya kilingan tovarlar istemolchilarga yuborilgan yeki korxonalar tomonidan tuligicha pul shaklida tushumga ega bulgan tayer tovarlar xisoblanadi.
Maxsulot realizasiyasidan tushum uzida realizasiya kilingan tovarlar va kursatilgan xizmatlar xisobiga korxona xisob raxamiga kelib tushgan pul mablaglari yigindisini uzida aks ettiradi. Maxsulot realizasiyasidan tushum korxonaning pul daromadlarini asosiy manbai xisoblanadi. Realizasiyadan tushum muxim moliyaviy kategoriya sifatida tovarlar yetkazib beruvchi va istemolchi urtasidagi pul munosabatlarini uzida aks ettiradi. Moliyaviy kategoriya sifatida tushum korxonalar moliyaviy resurslarining va pul mablaglarining bosh moliyaviy manbai xisoblanadi. Shuningdek moliyaning koorxonalar doirasidagi taksimot funksiyasini asosiy obyektlaridan biri xisoblanadi.
Moliyaviy resurslar- mexnatga tulovlar fondi va pul koplamalariga taksimlanish jarayenida foydalanuvchi yalpi daromad va pul koplamalaridan iboratdir, pul mablaglari esa- aylanma mablaglar va amortizasiya xisoblanadi.
Xozirgi sharoitda iktisodiy adabiyetlarda realizasiya kilingan maxsulot tushunchasi xakida turli xil karashlar mavjud. Xususan, vositachilik- ta’minot- savdo va tayerlov tashkilotlarda ulgurji baxolar buyicha realizasiyadan tushumni maxsulot realizasiyasidan tushum xisoblash mumkinmi?- degan baxsli munozara mavjud. Kator iktisodchilar realizasiya tushunchasi realizasiyaning asosiy obyekti xisoblangan tovarlarni bevosita istemolchilarga tushushi bilan boglik deb xisoblaydilar.
Bu munozara kushilgan kiymat, aksiz soliklarini tulovchilar xakidagi masalani xal kilishda kutariladi. Bu soliklarning tulovchilari istemolchilar xisoblanadi. Byudjetga ularni tovarlar realizasiyasini kiluvchi korxona, solik vositachilari keltirib tushiradi.
Bizning fikrimizcha, korxonalar moliyasi uchun muxim xisoblangan maxsulot realizasiyasi tushunchasining moxiyatini aniklash uchun kuyidagilarni kurib utish lozim:
Birinchidan- realizasiyadan tushum kiymatning tovar shakli bilan pul shaklini uzaro almashishi xisoblanadi. Sotib oluvchi tomonidan tovarlar buyicha tulovlarni amalga oshirish natijasida tovar pul shakliga almashadi; ikkinchidan-subyektlar mulklari uzaro almashadi: tovarlarni tulovini sotib oluvchi amalga oshirganga kadar tovarlar mulkiy egaligi ishlab chikaruvchida buladi. Tovarlarning tulovlari amalga oshirilgandan sung sotib oluvchi mulkchilik subyektiga aylanadi.
Bu ikki jarayonning majmuasi, ya’ni mulk va kiymat shaklining uzaro almashuvi realizasiya kilingan maxsulot tushunchasining iktisodiy moxiyati xisoblanadi. Shundan kelib chikkan xolda, tayer maxsulotning tovarlarni uzaro ayirboshlash operasiyalari uchun foydalaniladigan kismini realizasiya kilingan maxsulotga kiritish mumkin emas(Barter operasiyalari).
Bizning fikrimizcha, bunday shartnomalarning amalga oshishi konunchilik bilan cheklanishi lozim, modomiki, bu mamlaktdagi pul muomalasini buzilishiga olib keladi, maxsulot realizasiyasidan foyda mikdorini xamaytiradi va solikka tortishda chetlashish xolatlarini vujudga keltiradi. Maxsulot realizasiyasdan tushum ulchoviga realizasiya kilingan maxsulotning mikdori assortiment kursatkichlari, realizasiya kilinadigan maxsulotlarning sifati, xisob kitob tartiblari va baxolar ta’sir kiladi.
Maxsulot realizasiyasidan tushumning mikdoriga ishlab chikarish xajmi boglik buladi va realizasiya davrining boshi va oxiridagi realizasiya kilinmagan koldik maxsulotlar ulchamiga boglik. Umuman, xozirgi sharoitda ishlab chikarish jarayenlarini intensivlashtirish va maxsulot ishlab chikarish birligini yukori samaradorligini ta’minlash xukumatimiz tomonidan asosiy masala sifatida kuyilishi sharoitda korxonalarda maxsulot realizasiyasidan tushumni rejalashtirish va uning sifat kursatikichlarini oshirishning moliyaviy imkoniyatlarini yaratish muxim xisoblanadi.
Realizasiya kilingan maxsulotlarning assortiment kursatkichlari tushumga faol ta’sir kursatadi. Uz navbatida tushumga ikki tomonlama ta’sir kiladi. Tovarlar baxosini usishi sharoitida maxsulot assortimentlarining xam yukori bulishi tushum mikdorining oshishiga olib keladi. Bu yerda shuni takidlash lozimki, tushumning mikdor kursatkichlariga baxolarning usishiga tugri proporsional ammo, teng shart sharoitlarda baxolarning usishi maxsulot realizasiyasini xajmini pasaytiradi. Natijada korxonalarning yetarli darajadagi pul tushumlari shakllanmaydi. Bu xolat albatta, birlamchi darajadagi tulanishi zarur bulgan joriy majburiyatlarni kaytarish imkoniyatini pasaytiradi va korxonaning moliyaviy xolati yemonlashishi mumkin.
Realizasiya kilingan maxsulotning sifati xam tushum ulchoviga ikki tomonlama ta’sir etadi. Tayer maxsulot baxosiga uning sifati va istyemol xususiyati ta’sir kiladi.
Mamlakatdagi tulov xisob kitob tartiblari xam realizasiyadan tushumga ta’sir etadi.
Maxsulot realizasiyasidan tushumning iktisodiy moxiyati nuktai nazardan ikki elementdan tashkil topadi. Birinchisi, yalpi daromad. Ikkinchisi pul jamgarmalari.
Maxsulot realizasiyasidan tushum taksimot munosabatlarining bosh moliyaviy kursatkichlari sifatida uziga xos xususiyat kasb etib bunday xususiyatlar turli mulk shakllarida va iktisodiyotning turli tarmoklarida faoliyat yurituvchi korxonalar nuktai nazardan turkumlanadi. Xususan, moddiy ishlab chikarish korxonalarida asosiy faoliyatning moliyaviy natijasi sifatida olingan foydaning bosh moliyaviy manbai ishlab chikarilgan tovarlar realizasiyasidan tushgan tushum xisoblanadi. Xizmat kursatish soxasida faoliyat yurituvchi xujalik subyektlarida esa kursatilgan xizmatlar xisobiga olingan pul tushumlari asosiy faoliyatning moliyaviy natijalarini moliyaviy manbai xisoblanadi. Umuman olganda moliyaviy nuktai nazardan bu ikki xujalik subyektida maxsulot realizasiyasidan tushumning shakllanishi bir mazmunni anglatadi ya’ni avanslangan kapitalning foydaliligi, samaradorliligini belgilab beruvchi bosh moliyaviy kursatkich xisoblanadi. Ammo, ijtimoiy takror ishlab chikarish jarayonining texnik iktisodiy asoslari nuktai nazardan korxonalarda maxsulot realizasiyasidan tushumning shakllanish yunalishlari farklanadi. Masalan, moliyaviy sektor institutlarida maxsulot realizasiyasidan tushgan tushum emas balki operasion daromadlar sifatida xisoblanadi.
Moliya iktisodiy kategoriya sifatida jamiyat mikyosida yaratilgan milliy daromadni takismlash va kayta taksimlash, pul fonlarini shakllantirish va shakllantirilgan pul fondlaridan foydalanish bilan boglik bulgan pul munosabatlarni anglatib ikki yirik soxaga: davlat moliyasi va korxonalar moliyasiga bulinadi. Davlat moliyasining bosh markazida jamiyat yaa’zolari tomonidan yaratilgan milliy daromadni taksimlanish jarayoni turadigan bulsa, korxonalar moliyasining markazida realizasiyadan tushgan tushum turadi.
Shuning uchun xam maxsulot realizasiyasidan, kursatilgan xizmatlar va bajarilgan ishlardan tushgan tushum shakllanishi va uning taksimlanish jarayoni korxonalarda moliyaviy munosabatlarni shakllanishini asosi xisoblanadi. Chunonchi, aksariyat moliyachi-iktisodchilar takror ishlab chikarish jarayonining taksimlash va ayirboshlash boskichlari korxonaning moliyaviy faoliyatini boshlanish boskichi xisoblanadi deb ta’kidlaydilar. Umuman koxonalarda mavjud ijtimoiy takror ishlab chikarish jarayonini xamma boskichlarini 3 turga: investision faoliyat, operasion faoliyat va moliyaviy faoliyat kabi turlarga ajratishimiz mumkin. Investision faoliyat maxsulot ishlab chikarish uchun zaruriy asosiy va aylanma kapitallarni shakllantirish uchun amalga oshiriladigan investision faoliyat bilan boglik jarayonni uz ichiga oladi. Operasion jarayon esa maxsulot ishlab chikarish davri yoki maxsulot ishlab chikarish texnologik jarrayonlari bilan boglik xisoblanadi. Moliyaviy faoliyat esa ishlab chikarilgan maxsulotni realizasiyasidan tushgan tushumni taksimlanishi natijasida markazlashtirilgan va markazlashtirimagan pul fondlarini shakllantirish bilan boglik munosabatlarni uz ichiga olib korxona iktisodiy moliyaviy faoliyatining xakikiy natijalarini baxolab beruvchi jarayon xisoblanadi. Moliya taksimlanish munosabatlarini uzida aks ettirishi bilan ijtimoiy takror ishlab chikarish jarayonining xamma boskichlarida ishtirok etadi. Korxonalar moliyasining mavjudligi tovar - pul munosabatlarining mavjudligi va kiymat konunining amal kilishi bilan belgilanadi.
Ishlab chikarilgan tovarlar va kursatilgan xizmatlarning realizasyasi tovar kiymatining puldagi ifodasi xisoblanuvchi narxlar buyicha pulga sotish va sotib olish yuli bilan amalga oshiriladi. Ammo pulning uzigina moliyaviy munosabatlarni yoki moliyani anglatmaydi. Pul boshka tovarlarni kiymvatini uzida aksettiruvchi maxsus tovargina xisoblanadi va uning muomalasi sodir buladi. Moliya iktisodiy munosabatlar xisoblanib pul aylanishi vositasida amalga oshiriladi. Bu moliyaning pul munosabatlaridan iborat xususiyatli belgisi xisoblanadi.
Tovarlar realizasiyasi natijasida olingan pul tushumlaring taksimlanishi natijasida korxonalarda turli xujalik subyektlari bilan uzaro moliyaviy munosabatlar yuzaga keladi. Bunday moliyaviy munosabatlar yaratilgan tovarlarning kiymati nuktai nazaridan uzaro unda ishtirok etuvchilar urtasidagi taksimot munosabatlari yuzasidan sodir buladi. Xususan iktisodiy nazariyada tovar bilan maxsulotning asosiy farkli jixatlari sotish uchun mulljallangan maxsulotlargina tovar Xar akterini olishi va bundan tovarlar ijtimoiy Xar akter kasb etishini ta’kidlab utiladi. Shuning uchun xam Xar kanday ishlab chikarilgan tovarlar, ularni sotib oluvchilar, maxsulot yetkazib beruvchilar, turli xil xizmat kursatuvchilar va davlat byudjeti urtasida kiymat taksimot munosabatlari amalga oshiriladi. Buni kuyidagi chizma asosida kurib utamiz.

	Korxonalar moliyasi
Moliyaviy munosabatlar								Pul fondlari
Boshka korxonalar va tashkilotlar bilan				Yetkazib beruvchilar b-n					Ustav kapitali
				Sotib oluvchilar b-n
				Kurilish, transport korx.b-n.
									Rezerv kapitali
				Korxona ishchilari bilan					Investision fondlar(amortizasiya fondi, jamgarish fondi)
Korxona ichida									Iste’mol fondlari
				Filiallar, sexlar bilan					Moddiy ragbatlantirish fondi
									Valyuta fondlari
Yukori turuvchi tashkilotlar bilan
Moliya kredit tizimi				Byudjet bilan
				Banklar bilan
				Byudjetdan tashkari fondlari bilan
				Sugurta organlari bilan

Xar kanday pul munosabatlari xam moliyaviy munosabatlar xisoblanavermaydi. Maslan, bank kreitlarini olish va ulani kaytarish jarayoni, kreditorlik karzlarni kaytarish jarayonidagi munosabatlarni moliyaviy munosabatlarga kirita olmaymiz. Moliyaviy munosabatlarning yagona uziga xos belgilari, ularning yaratilgan kiymatni taksimlash xususiyat bilan belgilanadi. Tovarlar realizasiyasidan tushgan tushum taksimlanishi natijasida vujudga keladigan moliyaviy munosabatlar katoriga kuyidagilar kiritiladi:
-Realizasiyadan tushumga ega bulgan korxonalar va xamma turdagi byudjetga tulovlar;
Korxonalar bilan byudjtdan tashkari pul fondlari urtasidagi uzaro pul munosabatlar;
Korxonalar bilan banklar urtasidagi kredit foizlarini kaytarish bilan boglik pul munosabatlar;
Korxonalar urtasidagi xom ashyo sotib olish, yokilgi va boshka moddiy maxsulot sotib olish jarayonidagi pul munosabatlar va boshkalar;
Korxonalar bilan sugurta tashkilotlari urtasidagi sugurta fondini tashkil kilish va undan foydalanish bilan boglik pul munosabatlar;
Boshka korxonalar fondli kiymatliklariga investisiya kilish natijasida olingan dividentlar va foizlar olish bilan boglik pul munosabatlar;
Korxonalarda ishlab chikarishlgan tovarlar iste’molchilar yoki sotib oluvchilar tomonidan sarflangan mexnatning puldagi ifodasi ya’ni tovar baxosi asosida uzaro tovarda gavdalangan kiymat almashinadi va natijada sotib oluvchilar bilan uzaro pul munosabatlari vujudga keladi. Shuningdek yaratilgan tovarlarni ishlab chikarish uchun zaruriy xom ashyo xarajatlari yetkazib beruvchilar tomonidan yetkazib beriladi va korxonalarda boshka korxonalar bilan uzaro kiymatni taksimlanishi mexanizmida moliyaviy munosabatlar vujudga keladi.
Tushumning mikdori xamisha xam tovarning kiymatiga mos kelmaydi. Bir kancha xolatlarda korxonalar uzlarining maxsulotlarini tannarxdan past sotishiga tugri keladi.va zararga ega buladi. Bunday xolatlar bozor munosabatlariga asoslangan iktisodiy tizim sharoitlaridagi ishlab chikarishni tashkil kilish bilan boglik umumiy prinsiplar nuktai nazaridan yuzaga keladi. Bunday xolat Xar kanday tovarlarga nisbatan bozoprloardagi talab uning baxosi va bozorplardaggi narxlar urtasidagi dinamik uzgarishlar, tovarlarning msuomala xarajatlarini keskin ravishdagi ortib ketishi, mamlakatdagi baxolardagi uzgarishlar kabi omillar ta’sir etishi mumkin.
Bundan tashkari, xom ashyo yetkazib beruvchi va sotib oluvchi urtasida vujudga keluvchi pul munosabatlari natijasida tushumga ega bulgan korxonalarda yetarli aylanma mablaglarning asosiy manbai xisoblangan moliyaviy resurslar shakllanadi.
Korxonalar realizasiya kilingan tovarlarni birlamchi taksimlash natijasida ish xaki fondini shakllantiradi. Ish xaki fondini shakllantirilishi jarayoni uzaro molyaviy munosabatlar xisoblanadi va ish xaki fondi ishchilar mexnati uchun tulanadigan zaruriy moliyaviy manba bulishi bilan birgalikda byudjetdan tashkari fondlar uchun xam muxim moliyaviy manba roloini uynaydi.
Korxonalarda ijtimoiy takror ishlab chikarish jarayonini tashkil kilishda moliya- kredit tizimi muxim rol uynaydi. Birinchidan, takror ishlab chikarish jarayoni uchun zaruriy asosiy va aylanma mablaglarni shakllantirishda kredit resurslarining urni, yoki bozor iktisodiyoti sharoitida tijorat asosida faoliyat yurituvchi tashkilotlar moliyaviy faoliyatining bosh prinsiplaridan biri bulgan iktisodiy xatarlarni sugurta kilish natijasida sugurta munosabatlarini urni goyat yukori xisoblanadi. Maxsulot realizasiyasidan tushgan tushumning elementi xisoblangan foyda kredit sugurta munosabatlari natijasida kilinadigan moliyaviy xarajatlarni asosiy moliyaviy manyubai xisoblanadi. Ammo shuni xisobga olish lozimki maxsulot realizasiyasidan kursatilgan xiszmatlar va bajarilgan ishlar buyicha tushgan tushum dinamik uzgarishlari korxona faoliyatini muxammal baxolash imkoniyatiga ega emas. Chunki tushumning kupayishi uning xarajatlar elementlarini ortishi xisobiga yoki maxsulot ishlab chikarish biligini oshirish xisobiga bulishi mumkin. Modomiki, xozirgi iktisodiy isloxotlarni asosiy yunalishi maxsulot ishlab chikarishning ekstensiv yulini emas balki intensiv yunalishlarini istikbolli yunalishlar sifatida kursatib beradi. Bunday sharoitda maxsulot realizasiyasi, bajarilgan ishlar va kursatilgan xizmatlardan tushgan tushum mikdorining ortganligini moliyaviy samaradorligini baxolash uchun uning taksimlanishi yunalishlarida pul okimlarini baxolashni lozimligini kursatadi.