Hududning eksport salohiyatini rivojlantirishning zaruriyati, o’ziga xos xususiyatlari

1-jadval

“Eksport salohiyati” tushunchasiga entsiklopedik lugatlardagi ta’riflar

Entsiklopedik lug’atlar nom	Tushunchaga berilgan ta’rif
“Энциклопедический словар экономики и права”	Eksport salohiyati – davlatning mavjud resurslar yoki ishlab chiqari-ladigan mahsulotlarini eksport qila olish qobiliyati.
“Экономический словар”	Eksport salohiyati – mamlakatda mavjud bo’lgan yoki ishlab chiqari-ladigan resurs va mahsulotlarni eksportga chiqarish bo’yicha imkoniyati va potentsial qobiliyati.
“Словар бизнес терминов”	Eksport salohiyati – eksportga reali-zatsiya qilish maqsadida, sifat va raqobatbardoshlik ko’rsatkichlari bo’yicha jahon bozori talablariga javob bera oladigan mahsulotlarni kerakli miqdorlarda ishlab chiqarish imkoniyati
“Новый экономический словар”	Eksport salohiyati – biror bir mamlakat sanoati, yalpi ijtimoiy ishlab chiqari-shining umuman olganda tashqi bozorga kerakli miqdorda raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqara olishi qobiliyatidir.

Umuman olganda eksport salohiyatidan foydalanilganlik darajasiga qarab u 2 qismga: aktiv va passiv eksport salohiyatlariga bo’linadi.

Aktiv eksport salohiyati – bu yalpi eksport salohiyatidan faqatgina foydalanilayotgan qismi. Ya’ni, jahon bozorlariga yoki chet davlatlarga eksport qilinayotgan raqobatbardosh mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqarishdagi imkoniyatlar yig’indisi.

Passiv eksport salohiyati esa ma’lum bir jahon standartiga mos raqobatbardosh mahsulot va xizmatlar ishlab chiqara olish imkoniyati, lekin undan ma’lum sabablarga ko’ra foydalana olmaslik. Masalan, mahsulot va xizmat ishlab chiqarilishi mumkin bo’lsada, lekin uni jahon bozoriga yetkazib berishda qulay, arzon transport tizimining mavjud emasligi yoki chet el texnik talablariga mos emasligi evaziga eksport qilina olmasligi va x.k.

Mamlakatda iqtisodiy o’sishni ta’minlash ishlab chiqarish samaradorligiga bog’liqdir. Shuning uchun iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish tashqi iqtisodiy usullar yordamida ham amalga oshiriladi.

Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish tashqi iqtisodiy usullar yordamida ham amalga oshiriladi.. Bunda maxsus vosita va dastaklar orqali mamlakatning tashqi dunyo bilan amalga oshiriladigan xo‘jalik aloqalariga bevosita ta’sir ko‘rsatiladi. Tovarlar, xizmatlar, kapital va fan-texnika yutuqlari eksportini rag‘batlantirish tadbirlari, eksportni kreditlash, chet ellardan investitsiyalar va eksport kreditlarini kafolatlash, tashqi iqtisodiy aloqalarga cheklashlar kiritish yoki bekor qilish kabi uslublar borayotganligini ifodalaydi.

Eksport diversifikatsiyasi, ya’ni xorijga sotilayotgan tovarlar va xizmatlar ro‘yxatining kengayishi, jami eksportda alohida tovar yoki xizmat turi (ayniqsa, xom ashyo) ulushining katta bo‘lishiga barham berilishi, mahsulotlar eksport qilinayotgan mamlakatlar geografiyasini kengaytiradi, eksport hajmining barqaror bo‘lishini ta’minlaydi, milliy iqtisodiyotning tashqi bozordagi salbiy o‘zgarishlarga ta’sirchanligi darajasini pasaytiradi. Xususan, 2017 yillarning birinchi yarimida O’zbekiston tashqi savdo aylanmasi 12 milliard AQSH dollaridan ortiqni tashkil qildi. Bu 2016-yilining hisobot davriga nisbatan tashqi savdo hajmi 11,1. foizga o’sgan. 2017-yilning yavar-iyun oylarida eksport hajmi 13.1%ga o’sib, 5969 milliard dollarni, import hajmi esa 9.2%ga o’sib 6.102 milliard dollarni tashkil etdi. Mos ravishda tashqi savdoni ijobiy saldosi 132.7 million dollarga teng bo’ldi. O’bekistonning asosiy tashqi savdo hamkorlari Rossiya (umumiy savdo aylanmasida 18.5 foiz ulushga yega), Xitoy (17.5 foiz), Qozog’iston (7.9 foiz), Janubiy Koreya (4.7 foiz) hisoblanmoqda.

Mamlakatimizda ishlab chiqarish sur’atlarini oshirish, uni modernizatsiya qilish, yangi texnika texnologiyalardan keng foydalanish hamda xorijiy investitsiyalarni jalb qilish maqsadida integratsiyaga bo’lgan e’tibor kuchaytirilmoqda. Darhaqiqat, bugungi kunda O’zbekistonning jahon xo’jaligiga integratsiyalashuvi ko’p darajali tizim sifatida amal qilmoqda. Provardida mamlakatmiz aktiv to’lov balansiga ega bo’lmoqda. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, mamlakatda to’lov balansi ham aholi farovonligida muhim o’rin tutuvchi omillardan biri hisoblanadi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish tashqi iqtisodiy usullar yordamida ham amalga oshiriladi. Bunda maxsus vosita va dastaklar orqali mamlakatning tashqi dunyo bilan amalga oshiriladigan xo‘jalik aloqalariga bevosita ta’sir ko‘rsatiladi. Tovarlar, xizmatlar, kapital va fan-texnika yutuqlari eksportini rag‘batlantirish tadbirlari, eksportni kreditlash, chet ellardan investitsiyalar va eksport kreditlarini kafolatlash, tashqi iqtisodiy aloqalarga cheklashlar kiritish yoki bekor qilish, tashqi savdoda boj to‘lovlarini o‘zgartirish, mamlakat iqtisodiyotiga chet el kapitalini jalb qilish yoki cheklash bo‘yicha tadbirlar, mamlakatga chetdan ishchi kuchini jalb qilish, xalqaro iqtisodiy tashkilotlarda va davlatlararo uyushmalarda qatnashish mamlakatlarning tashqi iqtisodiy aloqalarini tartibga solishning asosiy vositalaridir. Eksport diversifikatsiyasi, ya’ni xorijga sotilayotgan tovarlar va xizmatlar ro‘yxatining kengayishi, jami eksportda alohida tovar yoki xizmat turi (ayniqsa, xom ashyo) ulushining katta bo‘lishiga barham berilishi, mahsulotlar eksport qilinayotgan mamlakatlar geografiyasini kengaytiradi, eksport hajmining barqaror bo‘lishini ta’minlaydi, milliy iqtisodiyotning tashqi bozordagi salbiy o‘zgarishlarga ta’sirchanligi darajasini pasaytiradi. Eksport tarkibini diversifikatsiyalash qo‘shma korxonalar sonini ko‘paytirishga, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga, yangi ish o‘rinlarini yaratishga, eksportdan tushadigan valuta tushumlarini oshirishga, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga va natijada aholi turmush sharoitini oshirishga olib keladi.

Shuni ham aytish kerakki, eksport qilinayotgan mahsulotlar tarkibi va sifati yaxshilanib bormoqda. Hozirda mamlakatimiz iqtisodiyotining raqobatbardoshligini oshirishda eksport salohiyatidan samarali foydalanishning asosiy yo‘nalishlari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:

• 
  eksport tarkibida tayyor mahsulot va xizmatlarning salmog‘ini oshirish maqsadida ishlab chiqarishni zamonaviy texnologiya va ilg‘or texnikalar bilan qurollantirish;
  
• 
  tayyor mahsulot va xizmatlarni eksport qilishga yo‘naltirilgan xorijiy investitsiya ishtirokidagi korxonalar sonini ko‘paytirish va faoliyatini takomillashtirish;
  
• 
  kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning eksportdagi ishtirokini rag‘batlantirish, zarur shart-sharoitlarni yaratish;
  
• 
  har bir tarmoq va hudud kesimida eksport salohiyatidan samarali foydalanishni ko‘zda tutuvchi, o‘zaro muvofiqlashtirilgan chora-tadbirlar dasturini ishlab chiqish va izchil amalga oshirish va boshqalar.
  

3.