Hududining antik davr shaharsozligi madaniyati
Amudaryo o‘ng sohili antik davri moddiy madaniyati
Download 0,95 Mb. Pdf ko'rish
|
quyi amudaryo ong qirgogi hududining antik davr shaharsozligi madaniyati (2)
|
Qadimgi madaniyat va ma‘naviyat markazi bo‗lgan Ko‗hna Xorazm necha ming yillik tarixi davomida o‗ziga xos madaniyat yaratgan. Amudaryoning o‗ng sohilida joylashgan Bozorqal‘a, Qo‗yqirilganqal‘a, Jonbosqal‘a kabi shahar qal‘alarning mustahkam mudofaaga egaligi, yirik sug‗orish inshootlarining mavjudligi, olib borilgan arxeologik izlanishlar natijasida topilgan hunarmandchilik buyumlari, amaliy san‘at namunalari qadimgi Xorazmning naqadar gullab– yashnagani va taraqqiy topganidan guvohlik beradi. Xorazm moddiy madaniyati hamda binokorligidagi yangi o‗zgarishlar va bu viloyatda oldingi davrlarda noma‘lum bo‗lgan moddiy an‘analar 52
miloddan avvalgi VI-V asrlar bilan sanaladi. SHu davrga oid Xorazmda g‗isht va paxsadan qurilgan uy-joylar qazib ochilgan. Qurilish va hunarmandchilik ancha rivoj topgan. Xorazm sopol idishlari Marg‗iyona, Baqtriya va So‗g‗diyona kulolchilik buyumlariga o‗xshab, ulardan uncha farq qilmaydi. Sopol idishlari va boshqa moddiy manbalarning hammasi bitta asosiy xususiyati bilan umumiy madaniyatga mansubdir. Bu haqda qurilish, uy-joylarning tuzilishi va mudofaa binokorligi ham dalolat beradi. Bu davrda Xorazm tuprog‗ida Markaziy Osiyo janubiy viloyatlarida juda qadimgi zamonlardayoq rivojlanib ma‘lum bo‗lgan xususiyatlar va an‘analarning keng tarqalishi, mahalliy aholining moddiy madaniyatiga joriy qilinishi qiziqarli ilmiy muammodir. SHu muammoni o‗rganish va aniqlash jarayonida tadqiqotchilar turli xil xulosa-fikrlarga keldilar. Markaziy Osiyo viloyatlarining madaniy o‗xshashliklariga sabab xalqlarning qo‗shni-qarindoshligi, umumiy urf-odatlari,tili, savdo-sotiq, madaniy aloqalari, janubda yuqori darajada rivojlangan madaniyatning ta‘siri, janubiy aholining bir qismining Xorazm chegaralari yonida va aynan viloyat hududiga tarqalishi deb faraz qilinadi. Bozorqal‘a yodgorligida ya‘ni mil.avv. IV asrdan charxda(qo‗l charxida) yasalgan kulolchilik idishlar asosan katta hajmdagi xumlardan iborat bo‗lib, ularning devorchalari deyarli to‗g‗r ichiziq bo‗ylab gorizontal kungiralar tushirilgan, og‗zi keng va chambari jim-jimador va yassidir. Kulolchilikning bu tipi shahar ichida ham juda ko‗p uchray-di, ular bilan bir xildagi yorg‗uchoklar ham topiladi 1 . Arxeologik qazishmalar vaqtida qal‘adan Amirobod madaniyati uslubiga va undan ham ilgarigi kulolchilikka oid sopol idishlari, uning atrofidagi ikki kilometrdan ortiq keladigan katta maydondan ko‗plab sopol siniqlari topilgan. Bular kulolchilik charxisiz ishlangan ancha kam uchraydigan och qizil rangli yuqori sifatli va rang-barang shaklda bo‗lgan.
1 Ғуломов Я.Ғ. Хоразмнингсуғорилиш тарихи.Т.,1959,81б. 53
Bozorqal‘adan topilgan idishlar boshqa qal‘alarda juda ko‗p uchraydigan qoramtir kulrang tusli qo‗lida ishlangan har xil kulolchilik idishlaridan keskin farq qiladi. Jonbosqal‘adan kulolchilik buyumlarini pishiradigan maxsus o‗choqlar, juda ko‗p sopol idishlar, buyumlar va ular orasidagi san‘at asarlari ham topilgan. SHuningdek, bu qal‘adan otashparaslik dini xudolari Anaxita va Mitralarning haykallari topilishi otashparastlik dini ta‘sirini nihoyatda kuchayganligini ko‗rsatadi. Demak, Jonbosqal‘a otashparaslik dini markazi bo‗lgan, deb ayta olamiz 1
asrlarda qadimgi Xorazmda zardushtiylik dini keng tarqalganidan darak beradi. Jonbosqal‘a markaziy ko‗chasi oxirida joylashgan imorat xarobalarini tekshirish natijasida otash ibodatxonasi bo‗lganligi aniqlandi. Imorat o‗rtasidagi supachaga qurilgan o‗choqda muqqadas olov doim yonib turgan. Ibodatxonaning ichki devori tagida uzun supa, otashxona yonida esa ibodat qiluvchilarning diniy marosimlarni o‗tkazishlari uchun ayrim xona ham mavjud bo‗lgan. Bu xonada topilgan ko‗plab suyak qoldiqlari, unda diniy marosimlar uchun tayyorlangan taomlar iste‘mol qilinganligidan darak beradi. Arxeologik qazishmalar shuni ta‘kidlaydiki, Jonbosqal‘a Xorazm vohasining sharqiy tomondagi harbiy chegara shaharlaridan biri bo‗lgan, u o‗sha davrda harbiy strategik va iqtisodiy – madaniy va diniy markaz vazifasini bajargan. Arxeologiya–etnografiya ekspeditsiya rahbari S.P.Tolstov Qo‗yqirilganqal‘a 2 yodgorltgida (1952-1955) olib borgan tadqiqotlari natijasida qazib olingan sopol idishlarini ikki guruhga: ilk va so‗nggi kangyuy davri idishlariga ajratadi. Ilk kangyuy davri mil.avv. IV-II asr, so‗nggi kangyuy davri mil.avv. II-I asrlarni o‗z ichiga oladi. Ilk kangyuy davriga oid sopol idishlari xilma-xil bo‗lib, ular turli ko‗rinishdagi xum va xumchalar, dastasi arslon boshini eslatuvchi uzun boyli ko‗zalar, tasviriy sa‘nat namunalari tushirilgan
1 Исмоилов С. Қадимги Хоразм қалъалари.Т.,2007,34б. 2 Толстов С.П. Работы Хорезмской экспедиции АН Уз по раскопкам памятника IV-IIIвв до н.э. Кой- Крылган кала (март-май 1952г.) ВДИ. 1953.№1.С.160.
54
suvdon (flyaga)lar, pastki qismi ot, tuya boshini yoki grifon obrazini aks ettiruvchi sopol riton (qadah)lardan iborat. Qo‗yqirilganqal‘adan qo‗sh parrakli ilk skifkamon o‗qining uchi ham birinchi marta shu erda topilgan edi. Xuddi shu erning o‗zida kulolchilik hunarining ma‘lum punktlarda to‗planishi va ixtisoslanishning yuzaga kelishi ochiq ko‗rinib turadi, idishlarni qo‗lda tayyorlash bilan bir qatorda, kulolchilik charxi keng qo‗llaniladi. CHiroyli ishlangan bu-yumlarning ko‗pligiga qarab yaxshi-yomonni ajratadigan nozik didli xaridorlarning butun bir tabaqasi paydo bo‗lgan deb taxmin qilish mumkin. SHu vaqtning o‗zida (mil.avv. IV—III asrlar) Xorazm janubdan oyoq charxi bilan ishlash, idishlarni bir rangli bo‗yoq bilan bezash usullarini o‗rganib oladi shu vaqtning o‗zida qizil yoki to‗q jigar rang angob bilan idishlar sirtini quyuq va silliq qilib bo‗yash bilan birga, qadimgi mahalliy usul idish sirtini yaltiratish usuli yana keng qo‗llanila boshlanadi. Bu davrda sirti lak bilan yoki qalin angob qatlami bilan qoplangan, oyoqchali yoki oyoqchasiz qadahsimon kosalar va katta qalin xumlar ishlab chiqarish rasm bo‗ladi. Kulolchilikning bu yangi tipi asosan qal‘ada va katta uylarda uchraydi, taxminan bularda hukmron sinfga tegishli aholi yashagan bo‗lsa kerak. Bu buyumlarni ishlashda antik davrning yuqori hunarmandchilik texnikasi qo‗llanganligi shubhasizdir 1 .
markazlaridan biri bo‗lgan. Qo‗yqirilganqal‘a qo‗lda va qo‗l charxida ishlangan, shuningdek yangi texnikani qo‗llab, oyoq charxi bilan tayorlangan kulolchilik tiplarining rivojlanishini juda aniq ko‗rsatib beruvchi o‗ziga xos yodgorlik ekanligini arxeolog YA.G‗ulomov ham o‗z asarlarida ta‘kidlab o‗tadi. Antik davrda kundalik hayotda qo‗llaniladigan har qanday sopol idishning sirti qizil yoki to‗q jigar rang angob bilan bo‗yalgan, shuningdek idish sirtini yaltiratish maqsadida uni lak bilan sirlash jihatiga ham keng ahamiyat bergan.
1 Ғуломов Я.Ғ.Хоразмнинг суғорилиш тарихи.Т.,1959.83б. 55
Angob- tayyorlangan sopol mahsulotining namligida sirtini qoplash uchun mo‗ljallangan keramik massa bo‗lib, sopol idishlarining ba‘zan yuqori yoki butunlay hamma qismi angoblangan. SHuningdek, sopol idishlariga tushirilgan turli mazmundagi syujetlar qadimiy Xorazm aholisining tasviriy san‘atdan boxabar bo‗lganligidan dalolat beradi. Qo‗yqrilganqal‘aning markaziy gumbazi ostidan, sharq tomonidan kiraverishdagi yo‗l ustidan topilgan ikkita flyagaga ayniqsa katta qiziqish bo‗lgan. Ulardan biri relefli kompozitsiya bilan bezatilgan, kompazitsiyaning markazida soqolli bosh bo‗lib, o‗ngdan va chapdan ko‗rinib turadi, chetda esa grifon degan bahaybat afsonaviy mahluqning tasviri bo‗lgan. Boshqa flyagaga markazi olti qirrali yulduzdan iborat bo‗lgan o‗simlik naqshi tasvirlangan. Bunday relefli kompozitsiyalarning juda ko‗p fragmentlari topilgan. 1950 yilda Qo‗yqirilganqal‘adan skiflarning bosh kiyimini kiygan, qiya holda nayza tutib turgan chavandoz tasvirlangan relef diqqatga sazovor edi. Tekshiruv vaqtida Qo‗yqirilganqal‘adan topilgan ashyolar Xorazm terrokot skulpturalari kolleksiyasini ajoyib bebaho namunalardan desak bo‗ladi 1 .
III-II asrlarga mansub) metallga o‗xshash ashyodan ishlangan, tubi va gardishi ikki qator bo‗ylib darajalangan tova topilgan. Tova tubining o‗lchamlari 18, og‗iz diametri 24, balandligi 6, qo‗chqor suratli sopining uzunligi 10 sm qilib ishlangan. Idishning tubi, sopi va gardishi doirachali chuqurchalar bilan, ma‘lum tartibda naqshlangan. Natijada tovaning og‗zi gardishi bo‗ylab 88, tub yuzasida 4, 8,11 kabi 90, 45S. lardan iborat darajalangan sohalar shkalalar yuzaga kelgan 2 . Tekshiruvlar topilmani quyosh soati, kalendar, olam tomonlarini ko‗rsatkichi, oshxona idish sifatida esa undan quyosh ramzi tushirilgan non, yog‗ kulchalar tayyorlanishda chuqurchalar bo‗rtiq pishiriqlarni ortiqcha kuyib ketishdan saqlash maqsadida qilinganligini ko‗rsatadi.
1 С.П.Толстов. Қадимги Хоразм маданиятини излаб.Т.,1964,371б. 2 Абдримов К., Авезмуротов О. Қадимги Хоразм археологик ѐдгорликларнинг баъзи бир хусусиятлари:// Илм сарчашмалари //2004,№1,55-56б. 56
Arxeologlar tomonidan milodiy III asrga oid dastlabki kalendar hujjatlar topildi. Bu topilmalar qadimgi Xorazmda o‗zlarining yil va oy o‗tishini hisobga olgan kalendari bo‗lganligidan dalolat beradi. 1 Qo‗yqirilal‘aning tashqi doirasidagi xonalarning biriga o‗rnatilgan, balandligi 1- 1,5 metrcha keladigan hamda ustalik bilan ishlangan vino idishlar – xumlar, qal‘a tevarak atrofida uchraydigan tokzor izlari S.P.Tolstovning fikricha, qadimgi xorazmliklarda uzumchilik ancha taraqqiy qilganligining namunasidir. Qo‗yqirilganqal‘a tashqi halqasining vino saqlanadigan katta-katta xumlar bilan to‗la xonalarining biridan topilgan qisqa bir yozuvni qayd qilib o‗tish lozim, bu yozuv faqat Xorazmdagina emas, balki umuman butun O‗rta Osiyodan topilgan yozuvlar ichida ham eng qadimiylaridan biri hisoblanadi. YOzuv xumga, uning chambari ostiga arameychadan kelib chiqqan, osonlikcha o‗qiladigan xat bilan o‗yib yozilgan edi. U: ‗SPB R/DK – ―Aspabarak‖ yoki ―Aspabadak‖ deb o‗qiladi. S.P.Tolstovning fikricha, bu so‗z eronchadir – so‗zning ot o‗zagi ham, uning oxiridagi affiks ham eronchadir. So‗zni ―Otda ketayotgan‖ yoki ―Ot minib turgan‖ deb tarjima qilish mumkin; har ikki holda ham u atoqli nom bo‗lib, xum egasini va unga qarashli otni ifodalashini qayd qilib o‗tgan 2 . YU.A.Rapoportning ma‘lumotlariga ko‗ra arxeologik kuzatishlar jarayonida birinchi bor Qo‗yqirilganqal‘adan topilgan oynalar nihoyatda katta qiziqish tug‗dirgan, quyi devori qalin qavatning xonalariga yorug‗lik tushishiga imkon bergan bu oynalar shimoliy gumbazdan boshqa hamma gumbazlarning g‗o‗lchalari terilgan devorlarida o‗rnatilgan. Demak, qayd qilinayotgan davrda boshqa qal‘alarda yorug‗lik tushishi uchun tuynuklar qo‗yilgan paytda Qo‗yqirilganqal‘ada oynadan foydalanish juda katta yutuq desa bo‗ladi. YAna YU.A.Rapoport olib borgan kuzatishlari natijasida Qo‗yqirilganqal‘adan miloddan avvalgi dastlabki asrlarga oid birinchi ossuariylar topilgan 3 .
1 Машарипов О. Хоразмнома 1-том. ―Қадимги Хоразм‖. Урганч, 2005. 63б. 2 Труды Хорезмской археолого-этнографической экспедиции. Кой-Крылган-Кала. М., Наука, С.1967. 17. 3 Ю. А. Рапопорт. ―Из истории религии древнего Хорезма‖. М.,Наука,1971.С.39-5. 57
Xorazmning Qo‗yqirilganqal‘a tevarigida ko‗p uchraydigan ossuariylari o‗zining xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Bu ossuariylar qopqoqlarining ko‗pchiligida haykalchalar qilingan. Qo‗yqirilganqal‘adan taxminan bir yarim chaqirim shimolda qum tepalar orasida topilgan kvadrat shakldagi ossuariylarning qopqog‗idagi chordona qurib o‗tirgan erkakning haykali juda ajoyibdir. SHunisi qiziqki, kalta mo‗ylovli, soqoli xorazmcha qilib qo‗yilgan, kiyimi naqshdor qilib to‗qilib, kamari uchida qo‗y boshini tasvirlovchi bezak borligi haykalda ko‗rinib turibdi. Ossuariylar ichida otga o‗xshatib qilinganlari ham bor. YU.A.Rapoportning bu fikriga S.P.Tolstov ham qo‗shilib o‗zining ―Po drevnim deltam Oksa i YAksarta‖ nomli asarida shunday degan: ―Bu davrdagi boshqa qal‘alarda tuya, qo‗y, qushlar va boshqa hayvonlar ko‗plab kuzatilsa Qo‗yqirilganqal‘ada ot ko‗proq uchraydi‖. 1 YU.A.Rapoport va S.P.Tolstov ot haykalchalarining ko‗p uchraganligini qayd qilib o‗tgan bo‗lsa, undan keyin olib borilgan tadqiqotlarga ko‗ra (Iso Jabborov) ot haykalchasining ko‗p uchrashi shu davrda yashagan kishilarning diniy e‘tiqodi bilan bog‗liq ekanligi ko‗rsatib o‗tilgan. 2 Bundan xulasa chiqarishimiz mumkinki, ma‘lum bir davrda qal‘ada yashagan kishilar zardushtiylik dini bilan birga otni ham muqaddas hisoblaganlar. SHuni alohida ta‘kidlash joizki, butun O‗rta Osiyoda ayniqsa, Xorazm vohasida boshqa hududlarga qaraganda ko‗p ossuariylar topilgan. Masalan, Qo‗yqirilganqal‘ada yuzlab dafn qutilar topilgan. Dafn marosimlarining modddiy yodgorliklarda ta‘svirlanishi antik davrda mil.avv. IV asr –milodiy IVasrlarda odamlarning diniy e‘tiqotlartda zardushtiylik, buddizim va boshqa dinlarga sig‗inganliklaridan dalolat beradi. Moddiy yodgorliklar misolida dafn marosimlarini yuksak darajada tasvirlangani o‗sha paytda aholining bilimi asta- sekinlik bilan rivojlana borganligini ko‗rsatadi.
1 Толстов С. П. По древним дельтам Окса и Яксарта. М.,1962.С.117-136. 2 Жабборов И. Юксак маданият ва ноѐб маънавият маскани. Т.,Ўзбекистон,2012. 45-56 б. 58
Amudaryo o‗ng sohilidagi Qirqqizqal‘a yodgorligi kangyuy davri ya‘ni mil.avv. IVasr milodiy I asrga tegishli. Qo‗rg‗ondagi qazish ishlari natijasiga ko‗ra topilgan kulolchilik buyumlari ikki guruhga ajratiladi: - Birinchi guruh, juda ko‗plab topilgan, xumchalar, tuvak, devorga osiladiga xumlar, katta quloqli xumlar nok va tuvaksimon ko‗rinishda usti angob bilan qoplangan. Og‗zininga atrofii uchburchakli naqishlar bo‗lgan, xumlar vertikaliga manjetli bo‗lib qizg‗ish rangda angoplangan. Qo‗yqirilganqal‘atopilmalarigayaqin. - Ikkinchi guruh, dumoloq, to‗rta quloqli xumlar bo‗lib ya‘ni Qo‗yqirilganqal‘aning mil.avv. I-III asr kulolchiligiga yaqin, kulrang marmarlarlardan laganlar juda keng tarqalgan mil.avv. IV milodiy I asrlargacha 1 . Ayozqal‘a haqidagi arxeologik ma‘lumotlarda bu joyda birinchi marta non yopiladigan tandir topilgani tilga olinadi. SHuningdek, bu qal‘adagi xonalardan doimiy yonib turadigan muqaddas o‗choq bilan birga xonalarni isitish uchun mo‗ljallab qurilgan pech o‗rinlari topilgan 2 .
ajralib turadi. Zal devorlari suvoq qilingan va unga naqish berilganligi bilinib turibdi. To‗rt devorda to‗rt tokcha bo‗lib, o‗rtada toshdan ustalik bilan yasalgan ikkita tagkursi qo‗yilgan. Zalni qazib tekshirganda haykal topilgan. Loydan yasalib, erkak kishining boshini tasvirlovchi bu haykal alohida diqqatga sazovor. Bugungi kunda Xorazmdagi so‗nggi izlanishlar Oqchaxonqal‘ada olib borilgan bo‗lib, qal‘a antik davrga (mil.avv.IV mil.III-IV asrlar) tegishli ekanligi topilgan arxeologik materiallarga tayanib, arxeologlarimiz V.YAgodin, A.Betts va G‗.Xodjaniyazovlar asoslab berdi. Aqchaxonqal‘adan sopol buyumlaridan tashqari ―Portretlar‖galereyasi topilgan bo‗lib, uzun yo‗lak bo‗ylab tasvirlangan ya‘ni qandaydir marosimlarni anglatadi, ularda qora hayvon, ehtimol ot bo‗lsa kerak, u marosimni boshqarib bormoqda. Uning ortida juda yomon saqlangan
1 Ғ.Ходжаниязов.‘Кырккыз-кала-городище раннеантичного Хорезма‖,Археология Приаралья.вып.IV.С.82-90. 2 Исмолилов С. Қадимги Хоразм қалъалари.Т.,2007.39б. 59
qizil hayovon, ko‗kimtir-kulrang hayovon, pushtirang-qizil hayvon va yana bir qora ot bormoqda, oldida ehtimol, pastak etikda, qizil-qora shalvardagi odam oyoqlarining tasviri saqlangan. Bundan tashqari portretlar devorda to‗rt undan ziyod qatorda, qora qo‗sh chizilgan ramkaga olinib, ostin-ustun joylashtirilgan. Jami 30 nafar kishining kichik parchalardan to to‗liq portretgacha bo‗lgan tasvirlari topilgan. Tsvirlar ko‗krak baravar bo‗lib, boshi yonlama ifodalangan, gavdasi o‗ng qaragan holda. Boshining o‗ngga yonlama tasviri hamda gavdaning ko‗krak baravar burilishi so‗nggi davr Xorazm tangalaridagi shohlar portreti uchun xosdir 1 . Ayrim portretlarda toj ham, toj ustida qush ham tasvirlangan, Xorazm shohlarda qush ya‘ni xumo qushi davlat ramzi bo‗lib,ehtimol, podsho portreti tasvirlangandir. Qal‘ani qazish vaqtida ichki qal‘adan bosh otashkada qoldiqlari, 43x43 m hajmdagi ilk xorazmshohlar saroyi va ―100 kolonnalli ibodatxona‖ topidi. Saroy devorlari rangli rasmlar, shoh va uning yaqinlari suratlari bilan bezatilgan. Rasimlar orasida qadimgi xorazm yozuvi namunalari ham uchraydi. Odamlar orasida shohona kiyimda boshiga toj kiygan shoh surati ayniqsa ahamiyatlidir 2 . Ibodatxona atrofidagi yo‗lak devorlari odamlar va hayvonlar, aniqrog‗i qandaydir bir marosimda ishtrok etayotgan chavondozlar tasvirlangan hashamatli rango-rang syujetli bezaklar bilan qoplangan. Ibodatxonaning qurilgan sanasi mil. avv. IV-III asrlarga oid bo‗lganligidan u Markaziy Osiyo uchun eng qadimgi monumental rassomchilik va haykaltaroshlik namunasi hisoblanadi. Tuproqqal‘a yodgorligidan 8 ta saroy topilgan bo‗lib, butun topilgan tantanavor saroylar guruhi, ilgari barchasi hashamatli ―SHahanshohlar zali‖ ga taalluqli bo‗lgan. Ayrim bo‗lingan panjarasimon ravoqlar, baland devorlarga birlashtirib ishlangan haykalchalar guruhi, Xorazm shohlari atrofida ayollari bilan tasvirlangan. Bu erda haykaltaroshning ajoyib mahorati tasvirlangan. Haykalchalar devorning ravoqlarida saqlanib qolgan. YAna bir joyda, saroy
1 Ягодин В.,Беттс А. //Хоразмнинг номаълум ҳукумдорларининг суратлари.// Фан ва Турмуш.//№3-4- 5.2008.113б. 2 Ягодин В.Н.,Беттс Г.Ташкырманский древни оазис: Казаклы-яткан, Тошкырман-тепе. Тез. Докл. Международ. Симпозиум. Нукус-Бостон-Беруний.2007.. С.109-110. . 60
binosiga yorqin havorang tus berilib, qizil va oq lola gullari naqshi tushirilgan, bundan tashqari odamlar, qushlar, hayvonlar tasviri rassomlik san‘ati darajasiga chiqarilgan. 1
Binoning ―Zafarlar zali‖ devorida taxtda o‗tirgan shoh va g‗alaba ilohasi tasviri bo‗rtib chiqqan, bu tasvirlar bizga fors va ilk Xorazm tangalari tasvirlarni eslatadi. O‗ng tomonda ―O‗ymakorganch zali‖ dan chiqishda ―qora tanli jangchilar zali‖ bo‗lgan. Bu saroyning ravoqida shoh tik turgan holda, ular orasida esa qora tanli harbiylar temir tangachali sovut kiygan, qamishdan to‗qilgan qadimgi sharq podsholari bosh kiyimiga o‗xshash bosh kiyim kiyishgan. Bu turdagi harbiylar kelib chiqishiga ko‗ra, S.P.Tolsovning fikricha janubiy Hindistonda yashovchi tili va madaniyati bir-biriga yaqin xalqlar turiga kiradi 2
qo‗shinida hind harbiylari ham xizmat qilgan. SHu joyda Qo‗yqirilganqal‘adan topilgan qora tanli jangchilar haykalchalarini ham eslatib o‗tish joiz. Balki bu qora tanli jangchilar Xorazmni o‗z tasarrufida ushlab turish uchun keltirilgan qo‗shin bo‗lishi ham mumkin. Saroyning janubiy qismida ―Haramxona‖ joylashgan. Xona devoriga hashamatli kiyingan ayol kishining yon tomondan tushirilgan surati tasvirlangan. Haramxonaning sharqida ―Qurol-aslaha xonasi‖ joylashgan. Sababi bu joydan harbiy asbob – anjomlar, qurollar, o‗q – yoy topilgan. Bu binoning ikkinchi qavati saqlanib qolmagan. YUqori qavat arxiv bo‗lganligi aniq. YUqori qavat qulab tushganligini sababli, qurol aslahalar uyumiga qadimgi Xorazm hujjatlari aralashib ketgan 3 . 1948-1949 yillarda qilingan eng ajoyib kashfiyot, saroyning yuqori qavatidagi xonalarning biridan qadimgi xorazmliklarning teri va yog‗ochga yozilgan arxivining topilishidir. Hammasi bo‗lib 140 ta hujjat topilgan, shundan 122 tasi teriga yozilgan, ularning ko‗pi chirib ketgan. Ulardan 18 tasi yog‗ochga yozilgan bo‗lib, juda yaxshi saqlangan. Teriga yozilganlarning faqat 8 tasigina
1 С. П. Толстов «Древний Хорезм». М.,Наука,1948. с 119-124. 2 С. П. Толстов. ―Қадимги Хоразм маданиятини излаб‖. М.,Наука, 1948. 180 б. 3 С.П.Толстов. По Древним дельтам Окса и Яксарта. М., 1962. С 204-227. 61
omon qolgan, Qolganlari loyga qorishib qatlamlar orasida chirigan holda topildi. Bu hujjatlarning asosiy qismi ma‘muriy ho‗jalik masalalariga doir bo‗lib, oromiy tipidagi alifbeda yozilgan. Demak, Tuproqqal‘adan topilgan arxiv hujjatlarini ikki guruhga ajratsa bo‗ladi: a) YOg‗ochga yozilgan tekstlar bo‗lib, dona –dona qilib yozilgan hattotlik yozuvi bo‗lib, qo‗shaloq harflar yo‗q hisobi. Qator qilib yozilgan, hujjatda belgilar deyarli takrorlanib kelgan. Matnning xarakterli tomoni shundaki, yangi gap abzatsdan boshlab yozib ketilgan. Mulkdorning ismidan keyin katta miqdordagi sonning yozilish usuli erondan kirib kelgan bo‗lishi mumkin. Bu aftidan soliqqa oid majburiyatlar daftari bo‗lsa kerak. b) Teriga yozilgan matnlar bo‗lib, bu yozuvning xususiyati shundaki, ko‗makchi predloglar takrorlangan. Raqamli belgilar bo‗lib, belgilar hisoblab chiqilganiga qaraganda bu yozuvlar oziq – ovqatni hisob – kitob qiluvchi daftar bo‗lsa kerak. 1
Olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida Tuproqqal‘adan Kushon tangalari talaygina topilgan bo‗lib, yangi eraning III-V asrlariga oid ilk Xorazm tangalari esa ulardan ham ko‗proq topilgan. Mazkur qalin tangalarning bir tomoniga tamg‗a tushirilgan, tamg‗adan tashqari, ba‘zi tangalarda Arsamuxning, boshqalarida Vazamarning, yana bir xillarida esa qadimgi Xorazmda hukm surgan,biroq nomi bizga ma‘lum bo‗lmagan boshqa podsholarning tasvirlari tushirilgan. Xorazm xududida Kadfiz II Kanishka, Xuvishka, Vasudeva nomli podsholarning ismlari zarb qilingan 60 ga yaqin tangalar topilgan. Ko‗p tangalarda ilgari mahalliy sulola – siyovushlarga oid tamg‗a mavjud bo‗lgan. Bu esa Kushon davrida ham Xorazm o‗zining mustaqilligini saqlab qolishga intilib kelayotganligini ko‗rsatadi. 2
boshlab, to afrig‗iylar davrigacha Xorazmda zo‗r tarixiy hodisalar ro‗y
1 Труды Хорезмской археолого-этнографической экспедиции. ―Топрак-кала. Дворец.‖ XIV том.М.,Наука,1984. С. 21-22. 2 Жабборов И. Буюк Хоразмшоҳлар давлати.Т.,Шарқ.1999. 81-96 б. 62
berganligini, hokimlik bir necha marta bir qo‗ldan ikkinchisiga o‗tganligini isbotlash mumkin. Tanga namunalari, xo‗jalikka oid arxiv hujjatlari, afrig‗iylar davlatida boshqarish va soliq sistemasi takomillashgan va muayyan tartibga solinganligini tasdiqlaydi. Xorazmning antik davr yodgorliklaridan Ayozqal‘adan 1 topilgan qishloq xarobalari kompleksi ayniqsa xarakterlidir. Dehqonchilik bilan shug‗ullangan qo‗rg‗ondagilardan biridagi qazib ochilgan uyning madaniy qatlamida topilgan, ikkita Kanishka tangasi milodiy I asri oxirlari va II asr boshlariga mansub ekanligini aniqlangan. Tevarak – atrofdagi taqirlardan ham II asrga oid ko‗pgina tangalar topilgan, bu tangalardan ba‘zilari Xorazm tangalariga o‗xshatib zarb qilingan bo‗lib, siyovushlar tamg‗asining latincha S harfi shaklida. Milodiy II asrdayoq xorazmshoxlar Kushon tangalarining har ikki tomoniga o‗zlarining S simon tamg‗alarini tushiradilar. II asrning oxiri va III asrning boshlariga kelib podsho Arsamux I va uning xotini zarb qildirgan tangalar paydo bo‗ladi; bu ayol o‗z tangalariga qallig‗ining ismini yozdirgan. Bular xorazmda xat tushirilgan eng dastlabki tangalar bo‗lib. Xorazm yozuvining eng qadimiy yodgorligidir 2 . So‗nggi kushon davriga tegishli bo‗lgan Anqaqal‘adan eramizning III asriga oid bo‗lgan boshiga burgutsimon temir qalpoq kiygan shohning rasmi solingan Xorazm mis tangalaridan ikkitasi topilgan, shuningdek boshiga toj, qo‗lida burgut ushlagan kishi rasmi solingan tanganing topilishi va bu tangalarning shu joyda zarb qilinganligi – mahalliy sulola xokimiyati o‗rnatilganligidan guvohlik beradi 3 .
Ular mil.avv. 171-155 yillarda hukmronlik qilgan YUnon-Baqtriya podshosi Evkratid tangalari nusxalarini ifoda etadi. Qadimgi Xorazm tangalari qariyb ming yillik davri davomida (mil.avv. II-I asrlar – milodiy VIII asr) aynan bir xil
1 Толстов С.П. Древний Хорезм.М.,Наука,С. 102 – 111. 2 С. П. Толстов , Монеты шахов древнего Хорезма и древнехорезмский алфавит ВДИ, 1938,№ 4. 3 ИсоЖоборов.Антикмаданиятвамаънавият хазинаси.Т.,1999,90-93б. 63
ikonografik turda: oldi tomonda – hukmdor va orqa tomonda –chavandoz. Bu omil Xorazmning ma‘naviy madaniyatida muqaddas chavandoz obrazi ulka ahamiyat kasb etganligidan dalolat beradi, bu hol tadqiqotchilar tomonidan O‗rta Osiyoning ana shu qadimiy davlatining mustaqilligi va yuksak qudratliligiga dalil ekan necha bor ta‘kidlab o‗tilgan 1 . Xulosa o‗rnida shuni aytish lozimki, Xorazm antik davri moddiy madaniyati uning uzoq o‗tmishidagi aholining yashash tarzi, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayoti haqida ma‘lumotlar beradi. YOdgorliklardan topilgan sopol parchalari, tangalar, chetdan keltirilgan marjon toshlari hamda qal‘alarning katta kanallar bo‗ylab joylashishi, strukturasidagi murakkab mudofaa devorlari va boshqalar Xorazmning antik davrda mustaqil davlat sifatida faoliyat ko‗rsatganligidan dalolat beradi.
Download 0,95 Mb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish