Háreketli oyínlardíŃ kishkene perzentlerimizdi tárbiyalawdaǵÍ pedagogikalíQ Áhmiyeti babakova Qundiz nmpi 1-kurs magistranti

HÁREKETLI OYÍNLARDÍŃ KISHKENE PERZENTLERIMIZDI TÁRBIYALAWDAǴÍ PEDAGOGIKALÍQ ÁHMIYETI
Babakova Qundiz NMPI 1-kurs magistranti
Ключевые слова: : игра, игрушка, поколение, разум, воспитание, ребенок, дошкольник, школа, труд, семья, логика
Key words: : Game, toy, generation, mind, education, child, preschool, school, labor, family, logic
Tayansh so’zler: Oyın, oyınshıq, áwlad, aqil, tálim-tárbiya, bala, mektepge shekem tálim, mektep, miynet, shańaraq, logika

Áyyemgi maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, xalqımız ómirinde hám jaslar tárbiyasında hár qıylı oyınları úlken orın tutqan. Ayırım kishkene nárestelerge arnalǵan oyınlar balalardıń den sawlıǵın bekkemlegen hám olardı rawajlandırǵan. Bul oyınlar túrleri júdá kóp bolǵan. Olar eń ápiwayılardan baslanıp kem kemnen rawajlanıp barǵan. Máselen eń ápiwayıları: juwırıspaq, topar bolıp juwırıw, ekew ara júriw, hákkelep bir ayaqta juwırıw, eki ayaqta hákkelep juwırıw, artqa qarap juwırıw,táshki aydap juwırıw, arqan tartısıw hám t.b. maǵlıwmatlardı tereńirek kórip shıǵatuǵın bolsaq onda ańshılıq oyınları ańnan aldın da, annan keyin de ótkerilgen dewimizge tiykar boladı. Ańnan aldıńǵı oyınlar ańshılardıń ańǵa tayarlıǵın tekseriw, olardı ańǵa ruwxıy hám fizikalıq jaqtan tayarlaw wazıypasın atqarǵan.Ózine say tárizde áyyemgi adamlar oljanı ańsat qolǵa túsiriw maqsetinde oǵan jaqınlasıwdı úyrengen.Tap usınday oyınlar arqalı jaslardı da ańǵa shıǵıwǵa tayarlanǵan hám qızıqtırıp barǵan.Sol sebepli,bul oyınlar ózine say ańshılıq mektep wazıypasın atqarıp,bir tárepten –ańshılardıń tájriybesiniń artıwına járdem bergen bolsa, ekinshi tárepten-olardı óz-ara pikirlesiwge, oylasıwǵa hám jámáát bolıp háreket etiwge shaqırǵan.Sonday-aq, balalarınıń sap deneli bolıp ósiwine óziniń unamlı tásirin tiygizip kelgen .

Sońǵı izertlewler etnografiyalıq kórinistegi oyınlar túrli formalarǵa ózgerip, «Ayıw oyını», «Dál oyını», «Maymıl oyını», keyinirek «Pıshıq oyını», «At oyını», «Balpaq tıshqan oyını», «Eshki oyını», «Qasqır oyını», «Tayaq oyını », «Búrkit oyını », «Iyt oyını», «Qoyan oyını», «Túlki oyını», «Jaq-jaku oyını» jasırınbaq, shaǵala oyını qara jorǵa, ılaq,shúllik, orıs ton, orıs taban usaǵan kóplegen oyınlardıń hám pantomimolardıń áwladtan-áwladqa ótip kiyatırǵanı belgili.Olar tikkeley balalardıń folklorlıq oyınlarına baylanıslı bolıp esaplanadı. «Oyın» sózi túrkiy xalıqlardıń oynaw sózi menen baylanıslı halda úy, aqıl, hikmet mánislerin de bildiredi.Aqıl túsinigin háreket hám ım-ishara arqalı kórsetip beriw ulıwma oyınlardıń dúnyaǵa keliwinde úlken rol oynaydı.
Jámiyetimiz ómiri hám adamlar olardıń qarım-qatnasınıń hesh bir oyınlar názerine túspegen tarawı joq. Xalqımızdıń diyqanshılıq, sharwashılıq, balıqshılıq, baǵmanshılıq, palızshılıq, kásip-óner, ilim hám bilim tarawı,filosofiyalıq, estetikalıq, ádeplilik tálim-tárbiya, hámmesi dásturiy oyınlarda sáwlelendirilgen. Tiykarınan,milliy balalar oyınları bastan-ayaq ruwxıy hám aǵartıwshılıq túsinikleri menen jarıtılǵan. Xalqımızdıń ásirler dawamında basıp ótken tariyxıy jolın, tájiriybe hám sınawlardan qayta-qayta ótip, jetilisken kóriniske kelip, bizlerge shekem jetip kelgen balalar oyınlarınıń mazmun jónelislerine qarap tómendegi túrlerge bólinedi.
1. Kishkene mektepke shekemgi jastaǵı balalar oyınları ayrıqsha áhmiyetke iye. Sebebi bul oyınlar nárestelerimizdiń den sawlıǵın bekkemlewdi, balalardı fizikalıq jaqtan rawajlandıradı.
2. Máwsimlik balalar folklorlıq oyınları. Dáslepki báhár, jaz, qıs máwsimlerinde oynalatuǵın balalar folklorlıq oyınları
3. Bayramlarda oynalatuǵın folklor oyınları. Úrip-ádetler,bázimler, hár túrli bayramlarda oynalatuǵın oyınlar
4. Miynet penen baylanıslı balalar folklorlıq oyınları. «Jerdi súriw hám tapqa keltiriw», «Egin egiw», «Qawın -qawın», «Erik qaǵıw», «Qawın seyili», «Xosh-xosh», «Shúrriy-Shúrriy», «Sıyır sawdı», «Túye qaytarıw», «At suwǵarıw» hám t b.
5. Shańaraq úrp-ádetlerine baylanıslı balalar folklorlıq oyınları: «Miyman-miyman», «Kelin túsiriw», «Kelin-kúyew», «Ana-bala», «Awqat pisiriw», «Úy bezew», «Quwırshaq oyını», «Nan jabıw», «Háyyiw-háyyiw», «Besik bezew». «Besikke bólew» hám taǵı basqalar;
6. Fizikalıq háreketli balalar folklorlıq oyınları: «Quwıspasaq», «Kes-kes», «Kórpe jawıldı», «Ziyrek», «Ǵaz-ǵaz», «Toptı quwıp jet», «Aq súyek», «Top-tas», «Sınıw», «Shıqıldaq», «Juwırıw», «Zuw-zuw», «Aq terek pe kók terek» «Eshek mindi», «Láńki», «At oyını», «Qız quwdı» «Asıq» «Qasharman ton», «Arpa-gúrpe» «Áwelemen –duwelemen», «Kóshpek» «Ańǵalaq» hám taǵı basqalar;
7. Logikalıq balalar folklorlıq oyınları. Jańıltpashlar, jumbaqtı tabıw oyınları, aytıslar, soraw-juwaplar, oylap tap, aqıldı shınıqtırıw,shamalawlar;
8. Haywanatlar hám tábiyat qubılısları menen baylanıslı balalar folklorlıq oyınları.
9. Ermeklew balalar folklorlıq oyınları.
10. Muzıka oyınları.
Xalıq oyınları menen balalar folklorlıq oyınları eń áyyemgi dáwirlerden baslap xalıqtıń ómiri, ruwxıy aǵartıwshılıq, fizikalıq tayarlıǵın, estitikalıq kóz-qarasların óz ishine alıp, usı kúnge shekem rawajlanıp, maqsetine qaray tereńlesip kelgen. Háreketli oyınlardıń basqa iskusstvo túrlerinen ózgesheligi sonnan ibarat, xalıqtıń ruwxıyatı, psixologiyası, koloriti hám jas áwlad tárbiyasına bolǵan kóz-qarasları sáwlelengen.
Ózbekstan hám Qaraqalpaqstanlarda ósip kiyatırǵan áwladtı tárbiyalaw ámeliyatında háreketli oyınlar jas balalar hám óspirimlerde joqarı tárbiyalıq hám fizikalıq imkaniyatların jetilistiriwdiń eń baslı qurallarınan biri bolıp esaplanadı. Ásirese, mektepke shekemgi jastaǵı hám mektep jasındaǵı balalardıń fizikalıq tárbiyasında júda úlken orındı iyeleydi, olar den-sawlıqtı saqlaw hám jaqsılawda, fizikalıq rawajlanıwdıń normal bolıwına, háreket tájiriybesiniń kompleksli jetilisiwine qolaylıq tuwdıradı.