Hozirgi zamon xalqaro huquqi nazariyasi asoslari

xalqaro  huquq  subyektlari 
o'rtasida  qurol-yarog'lami  cheklash  va  qurolsizlanish  to'g'risidagi  bitim­
lar bo yicha  majburiyatlarni zimmaga olish  hamda  bunday majburiyatlar­
ni ro 'yobga chiqarish  va tekshirish mexanizmini о 'matish demakdir.  Xalqaro 
amaliyotda  xavfsizlikning  pozitiv  (ijobiy)  va  negativ  (salbiy)  kafolatlari 
farqlanadi.
2 -§ .  Kollektiv  xavfsizlik  va  uning  tizimlari
Kollektiv  xavfsizlik 
—
  bu  davlatlarning  tinchlikk a  tah d id   solishning 
oldini  olish  va  bunday  tahdidlarga  barham   berish  h am d a  agressiya  h a ­
rakatlarini  b a rta ra f etishga  qaratilgan  birgalikdagi  cho ra-tad b irlari  tizi- 
midir.
K ollektiv  xavfsizlikning  yalpi  va  m intaqaviy  tizim lari  mavjud.
Yalpi  kollektiv xavfsizlik  tizimining
 asosi  B M T  U stavidir.  Bunda  h ar 
to m o n la m a   tinch   ham korlik  tizim ini  barpo  etish  va  q o 'lla b -q u w a tla sh  
yo'li  bilan tinchlikka tahdidning oldini olishga tayanilishi alohida e ’tibom i 
tortadi.
T inchlik ka  tahdidning  oldini  olishga  tayanish  nizoli  vaziyatlar  y u ­
zaga  kelganda  qo'llaniladigan  usullarga  h am   xosdir.  Davlatlar:
1)  kuch  bilan  tahdid  etishdan yoki  kuch  q o 'llash d an   tiyilib  turishga;
2)  n izo lar va  vaziyatlam i  faqatgina  tin c h   yo'l  bilan  hal  etish  vosita­
lari  orqali  barqarorlashtirishga;
3)  tin ch lik   va  xavfsizlikni  saqlab  turish   uchun  o 'z   kuchlarini  bir- 
lashtirishga  m ajburdir.
H arbiy  harakatlarga  olib  kelishi  m u m k in   b o 'lg a n   jid d iy   n izo lar 
o 'c h o g 'i  alangalangan  vaziyatlarda  B M T  Xavfsizlik  K engashi,  vaziyatni 
tinchlik ka  xavf solishi,  tinchlikni  buzishi  m um kin  b o 'lg an   vaziyat  yoki 
agressiya  harakati  sifatida  baholar  ekan,  d a sta w a l,  B M T   U stavining 
39-m oddasi bo'yicha tegishli choralarni  ko'rishga kirishadi.  U  40 -m odda 
b o 'y ich a  vaziyatning  qaltis  tus  olishiga  y o 'l  qo'y m ayd ig an  m uvaqqat
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

choralarni joriy  etishi  m um kin.  S hundan   so‘ng  qurolli  k u ch lardan   foy- 
dalanm ay  sanksiya  q o 'llash   haqidagi  41-m od da  kuchga  kiradi.  Y a ’ni 
iqtisodiy  m unosabatlarni,  tran sp o rtlar  qatnovini  to 'xtatish,  d ip lo m a tik  
m unosabatlarni  uzib  q o'yish  shular  jum lasidandir.  Keyin  esa  qurolli 
sanksiyalar  to 'g 'risid ag i  42-m o d d an i  qo'llash  m um kin  bo 'lad i.
BMTning  tinchlikparvar  operatsiyalari  (tadbirlari)
  tinchlik   va  oso- 
yishtalikni  saqlab  tu rish d a  m uhim   o 'rin   tutadi.  Keyingi  yillarda  bu nd ay 
am aliyotlarning  ko 'lam i  to b o ra  kengaymoqda.  Ayni  vaqtda  u la r  U stav- 
da to 'g 'rid a n  to 'g 'ri  k o 'z d a tutilm agan,  balki  BM Tning um um iy  m aqsad 
va  prinsiplaridan  kelib  chiqadi.  Shu  bois  bunday  am aliyotlar  harakati 
tinchlikparvar  am aliyotlar  to'g'risidag i  m asalalam i  m un tazam   ravishda 
k o 'rib   chiqadigan  Bosh  Assam bleyaning  B M T  Ustaviga  m uvofiq  qabul 
qilgan  b ir  q a to r  rezolyutsiyalari  bilan  tartibga  solinadi.
Tinchlikparvarlik
 degani,  qurolli  kuchlam ing  o'zin i  o 'z i  h im o y a  q i­
lish  hollarini  istisno  etganda,  qurol  ishlatm asdan  va  uru shay otg an   t o ­
m o n lar  roziligi  asosida  bajaradigan  ham da  sulh  haqidagi  bitim ga  am al 
qilinishini  kuzatib  turish  uchun  m o'ljallangan  am aliyotlarini  anglatad i. 
B undan  m aqsad  —  xalqaro  nizoni  siyosiy  yo'l  bilan  hal  etilishiga  eri­
shish  y o'lid a  d ip lo m atik   harakatlam i  rag'batlantirishdan  iborat.
B M T ning  tinchlikparvar  kuchlari  ilk  bor  1948-yilda,  Isroil  d av lati­
ning  tashkil  topish  davrida,  qo'llanilgan  bo'lib,  o 'tg an   vaqt  m o b ay n id a 
ulardan  bir  n ech a  m arta  foydalanilgan.  Endilikda  B M Tning  tin c h lik ­
parvar  kuchlari  tinchlikni  va  davlat  yaxlitligini  xavf ostida  q oldirad ig an 
turli  diniy,  etn ik   negizlardagi  m ahalliy  nizolarga  b arham   b erish da  k atta 
vazifalam i  bajarm oqda.  B M T   kuchlarining  xalqaro  b o 'lm ag an   tusdagi 
nizolarni  barqarorlashtirish  borasidagi  roli  ortib  borm oqda,  b u   un in g  
faoliyatida  yangi  yo'nalish  hisoblanadi.
A m aliyotlarni  m oliyalashtirish  B M T  barcha  a ’zolarining  m ajbu ri- 
yati sanaladi.  B M T  Bosh Assambleyasi  rezolyutsiyalarida nizoli hududdagi 
m intaqaviy  tash k ilo tlar  bilan  ham korlikning  aham iyatiga  alo h id a  u rg 'u  
beriladi.
1994-yili  B M T   Assam bleyasi  B M T  xodim lari  va  u  bilan  b o g 'liq  
shaxslar xavfsizligi to'g'risidagi  konvensiya  loyihasini tasdiqlagan.  T in c h ­
likparvar  k uchlar  safida  q u rb o n lar  sonining  keskin  ortib  boray otg ani 
an a  shu  konvensiyani  qabul  qilishni  taqozo  etgan.  45-yil  m o b ay n id a 
Isroilda joylashgan  nazoratchilarsafidagi yo'qotish  39  nafar kishini tashkil 
etgan.  Ikki  yil  ichida  S om alida  BM T  kuchlari  safidan  130  n a fa r  kishi 
qurbon  bo'lgan.
B M T xodim lari sirasiga harbiylar,  politsiyachilar yoki  fuqaro shaxslar 
kontingenti,  y a ’ni  Bosh  kotib  to m o n id an   B M T  am aliyotida  q atn ash ish  
uchun  y o 'llan g an   shaxslar  kiritilgan.  B M T  am aliyoti  deg and a,  B M T ­
ning  vakolatli  organi  to m o n id a n   Ustavga  m uvofiq joriy  etgan  va  B M T
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

rahbarligi  ham d a  nazorati  ostida  am alga  oshiriladigan am aliy otlar tu sh ­
uniladi.
K onvensiyada B M T ning tinchlikparvarlik am aliyotlari va  U stavning 
V II  bobiga  m uvofiq  am alga  oshiriladigan  m ajburiy  h arak atlam i  k o 'zd a 
tutuvchi  am aliyotlar bir-biridan  farqlanadi.  U  xalqaro g u m an itar h uquq 
qoM lanadigan  uyushgan qurolli  kuchlarga  qarshi  harbiy harakatlarga jalb 
etilgan  xodim larga  nisbatan  qo'llanilm aydi.  A m m o,  bu  m utlaqo  tin c h ­
likparvar  k uchlar  xodim lari  m azkur  huquq  ta ’siri  doirasida  em as  ekan, 
degan  m azm unni  anglatm aydi.  K onvensiyada  t a ’kidlanganidek,  undagi 
hech  bir narsa xalqaro gum anitar huquqning am aliyotlarda b and b o ig a n  
B M T   xodim lariga  nisbatan  qo'llanilishi  m um kinligi  yoki  bu  xodim lar- 
ning  m azkur  huquqni  hurm at  qilishga  m ajburligi  m asalalariga  daxl  qil­
maydi.
B M T   xodim lari  o 'z la ri  b o 'lib   tu rg an   m am lak at  va  tran z it  bilan 
o 'tad ig an   m am lakatning  q o nun  va  qarorlarini  hu rm at  qilishga,  o 'z   maj- 
buriyatlarining  xolisligi  va  xalqaro  aham iyatga  egaligiga  m os  kelm av- 
digan  xatti-h arakatlardan  tiyilishga  m ajburdirlar.
M intaqaviy  kollektiv  xavfsizlik  tizim i.  B M T   U stavida  m intaqaviy 
b itim lar  ham d a  m intaqadagi  harakatlarga  m os  ravishda  tin ch lik   va 
xavfsizlikni  ta 'm in la sh g a   taalluqli  m asalalam i  hal  etuvchi  org an lar 
to 'g 'ris id a   maxsus  bob  mavjud.  Bobda  an a  shu  b itim lar  va  organlar, 
sh u n in g d ek ,  ularning  faoliyati  BM T  m aqsadlari  va  prinsiplariga  mos 
kelishi  zarurligi  qayd  etilgan.  BM T  Xavfsizlik  K engashi  bunday  b itim ­
lar  va  o rg an lar  doirasida  n izolam ing  tin ch   yo'l  bilan  hal  etilishini 
ra  b atlan tirad i.  U  o 'z   rahbarligi  ostida  m ajburiy  h arak atlam i  am alga 
oshirish da  m intaqaviy  bitim lar  va  organ lard an   foydalanadi.  Kengash 
vakolatisiz  ular  m ajburiy  harak atlam i  am alga  o sh ira  olm aydi.  kollek­
tiv  tarzd a  o 'z in i  o 'z i  him oyalash  m aqsadiga  q aratilg an  h arak atlar  b u n ­
d an   m ustasno.  Kengash  tin ch lik   va  xavfsizlikni  t a ’m inlash  m aqsadida 
am alga  oshiriladigan  yoki  am alga  oshirish  m o 'ljallan g an   b arch a  ha- 
ra k atlard an   x abardor  qilinishi  shart.
Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkilotini
 tuzish  uchun  asos bo'lib 
xizm at  qilgan  1994-yilgi  Budapesht  hujjatida  qayd  etilishicha,  tashkil­
o tn in g   m aq sad i  m in ta q a d a   xavfsizlik,  b a rq a ro rlik   va  h am k o rlik n i 
ta ’m inlashga hissa qo'shishni  kuchaytirish,  shu yo'l bilan Xelsinki yakun­
lovchi  akti  prinsiplariga  muvofiq  ravishda,  Y X H T ning  yalpi  xavfsizlik 
m akonini  rivojlantirish  borasida  asosiy  o 'rin n i  egallashiga  erishishdan 
iboratdir.
1994-yildayoq  oliy  darajadagi  kengashda  Xavfsizlikning  harbiy-si­
yosiy jabhalari bo'yicha  m uom ala  kodeksi qabul  qilingan.  U nd a xavfsizlik 
b o 'lin m a s  ekani  o 'z   tasdig'ini  topgan.  H a r  bir  davlatning  xavfsizligi 
boshqa  barcha  davlatlar xavfsizligi  bilan  o 'z a ro   ch am barch as  bog’liqdir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ishtirokchilar  o ‘z  xavfsizligini  boshqa  davlatlar xavfsizligi  evaziga  m us- 
tahkam lam aslik  m ajburiyatini zim m asiga olgan.  U lar yakka tartibd a yoki 
kollektiv  tarzda  o 'z in i  o 'z i  m udofaalash  huquqini  ro'yobga  chiqarishda 
ko'm akka  m uhtoj  d avlatlar  bilan  tezd a  m aslahatlashish  m ajburiyatini 
olganlar.  Ishtirok chilar  m avjud  tahdid  va  um um iy  qadriyatlarini  h im o ­
yalash  m aqsadida  taq o zo   etiladigan  xatti-harakatlarning  m azm u n -m o - 
hiyatini  birgalikda  k o 'rib   chiqishga  kelishib  olganlar.
Qurolli  kuchlar yakka tartibdagi  yoki  kollektiv xavfsizlik talablari  dara- 
jasiga mos bo'lishi zarur.  N azorat qilish, qurolsizlanish,  ishonch va xavfsizlik 
choralarini kuchaytirish sohalaridagi majburiyatlar tasdiqlab olingan.  K ons­
titutsiyaviy  hokimiyat  nazoratida  bo'lm agan  kuchlarga  toqat  qilmaslik  va 
ulam i  qo'llab-quw atlam aslik  borasidagi  majburiyatlar,  ayniqsa,  diqqatga 
loyiqdir. Agar davlat bunday kuchlar ustidan o'z  hukmronligini o'm atishga 
qodir bo'lm asa,  u  zarur harakatlam i  belgilab olish  uchun Y X H T doirasida 
tegishli  maslahatlashuvlami  boshlab  yuborishi  mumkin.
MDH  Nizomida
  ham   xavfsizlik  masalalariga  alohida  e ’tib o r  q aratil­
gan.  Xususan,  un d a  xalqaro  tinchlik   va  xavfsizlikni  ta ’m inlash  bo 'y ich a 
ham korlik  qilish,  q u ro l-y a ro g 'la r  va  harbiy  sarf-xarajatlarni  kam ayti- 
rishga  qaratilgan  sam arali  ch o ralar  q o'llash,  yadroviy  va  boshqa  xil 
om m aviy q irg'in  qurollarini  b arta raf etish,  yalpi  va  to 'la   qurolsizlanish- 
ga  erishish,  bahs  va  nizolarni  tinch   yo'l  bilan  hal  etish  bu  boradagi 
asosiy  m aqsadlar  sifatida  qayd  etilgan.  K o'rinib  turibdiki,  vazifalarning 
ko'lam i  ju d a  keng  va  uzoq  istiqbolga  m o'ljallangandir.
Bu  vazifalam i  bajarish  u ch u n   ishtirokchilar xavfsizlik  sohasida  yak- 
dil  siyosat  yuritishga  kelishib  olganlar.  Xavfsizlikka  tahdid  yuzaga  kel­
gan  vaziyatlarda  darh o l  B M T   Ustaviga  muvofiq  yakka  tartibdagi  va 
kollektiv  m udofaalanish  h uquqini  ro'yobga  chiqarish  tartibidagi  qurolli 
kuchlardan  foydalanishni  k o 'z d a   tutuvchi  tahdidni  b arta raf etish  c h o ­
ralarini  qo'llash  m aqsadiga  qaratilgan  o 'z a ro   m aslahatlashuvlar  m exa- 
nizm i  ishga  tushadi.  Q urolli  kuchlardan  foydalanish  to 'g 'risid ag i  qaro r 
M D H   davlatlari  rahbarlari  kengashi  yoxud  faqat  bevosita  m an faatd o r 
davlat  to m o n id an   qabul  qilinadi.
Bunday q oidalar A rab  D avlatlari  Ligasi,  Am erika  D avlatlari  T ashki­
loti,  Afrika  Birdam ligi  T ashkiloti  kabi  m intaqaviy  tuzilm alarning  ni- 
zom lariga  ham   kiritilgan.