Hozirgi zamon xalqaro huquqi nazariyasi asoslari

Qadimgi  dunyo  xalqaro  huquqi  davri.
  Bu  bosqich 
davlatlar  bilan  xalqaro  huquq  paydo  bo'lgan  paytdan  to  V  asrgacha 
bo'lgan  uzoq  davom  etgan  davrni  qamrab  oladi.
Ikkinchi bosqich: 
0 ‘rta  asrlar xalqaro  huquqi davri.
  Bu bosqich V— 
XVI  asrlami  o 'z  ichiga  oladi.
Uchinchi  bosqich: 
Klassik xalqaro  huquq  davri.
  Bu  bosqich  XVII—
XX  asming  birinchi  yarmiga  xosdir.
T o'rtinchi  bosqich: 
Zamonaviy xalqaro  huquq  davri.
  Bu bosqich  ik­
kinchi jahon  urushidan  keyin  boshlanib,  to  hozirgi  kunga  qadar davom 
etmoqda.
Dunyoning  turli  mintaqalarida  davlatlarning  paydo  bo'lishi  bilan 
biqja  ulam ing  o'zaro  munosabatlarini  tartibga  soluvchi  xalqaro  huquq 
normalari  ham paydo bo'lgan.  Qadimgi davrda xalqaro huquq ikki daryo 
oralig'i  bo'lgan  Bobil  va  Misrda,  Xitoy va  Hindistonda,  Markaziy  Osi­
yoda1,  qadimgi  Gretsiya  va  Rimda  taraqqiy  etgan.  Bu  m intaqalarda 
o'ziga xos xalqaro-huquqiy institutlar rivojlangan.  Masalan,  M isr fir’avni 
Ramzes  II  va  Xettlar  shohi  Xattushil  III  qullar  qo'zg'aloniga  qarshi 
kurash  bo'yicha  harbiy  ittifoq  tuzish  haqidagi  shartnomani  imzolagan- 
lar.  U shbu  sh artno m ag a  k o 'ra,  qochoq  q ullar  qaytarib  berilgan. 
Eramizdan  awalgi  XXIII  asrda tuzilgan Akkadlar shohi  Naramsin  bilan 
Elam  hukmdorlari  o'rtasida  tuzilgan  xalqaro  shartnom a  hozirgi  kunga 
qadar yetib kelgan.  Rim  huquqshunoslari  qadimgi  xalqaro huquq,  ya’ni 
«xalqlar  huquqi»ga  katta  hissa  qo'shganlar.  Rim  huquqshunosi  Ulpian 
«xalqlar  huquqidan  barcha  xalqlar  foydalanadi  va  u  tabiiy  huquqdir» 
degan.
Qadimgi  dunyo  xalqaro  huquqining  o'ziga  xosliklari  quyidagilardan 
iborat  bo'lgan:
birinchidan,  xalqaro  huquq  juda  sodda  bo'lib,  yagona  tizimga  ega 
bo'lm agan  va  mintaqaviy  xususiyat  kasb  etgan,  chunki  u  turli jo'g'rofiy 
mintaqalar  doirasida  rivojlangan;
1  Bu  haqda  qarang:  Rtveladze  E.V.,  Saidov  A.X.  O 'zbekiston  hududida  eng  qadimgi 
davrda  diplom atik  m unosabatlam ing  rivojlanishi.  —  T,  2001;  Сарсенбаев  M.A.  Меж- 
дународно-правовы е  вопросы  в  истории  Казахстана  и  С редней  А зии  (с  XV  века 
по  настоящ ее  время).  —  Алма-ата,  1991.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ikkinchidan,  xalqaro  huquq  asosan  odat  huquqi  norm alaridan  ibo­
rat  bo'lib,  diniy  xususiyat  kasb  etgan;
uch in chidan ,  qadimgi  dunyoda  zam onaviy  xalqaro  huquqning 
a n ’anaviy  institutlari  va  sohalari  paydo bo'lgan  hamda  ular hozirga  qa­
dar o'z  ahamiyatini  yo'qotmagan.  Bular  qatoriga  urush  olib  borishning 
qonunlari  va  odatlarining  adolatli  bo'lishi,  urushda  jabr  ko'rganlarni 
himoya  qilish,  shartnomalarga  rioya  qilish,  chet  elliklarga  nisbatan 
m ehm ondo'st  munosabatda  bo'lish,  ajnabiylami  himoya  qilish,  xorijiy 
davlatlar elchilarini  haqorat qilmaslik,  chet  elliklar bilan  nikoh tuzm as- 
lik  kabi  institutlar kiradi.
O 'rta  asrlarda  xalqaro  huquq  o 'z   taraqqiyotining  navbatdagi  bos- 
qichiga  ko'tarilgan.  O 'rta  asrlar  xalqaro  huquqining  o'ziga  xos jihatlari 
quyidagilardan  iborat:
birinchidan,  xalqaro  huquq  va  uning  ta ’limotlariga  dinning  ta ’siri 
katta  bo'lgan,  xristianlik  keng  tarqalgan  davlatlarda  din  davlatlararo 
munosabatlarda  yetakchi  mavqega  ega  bo'lgan,  musulmon  xalqaro  hu­
quqi  paydo  bo'lgan;
ikkinchidan,  xalqaro  huquq  rivojiga  salb  yurishlari,  diniy-harbiy  it- 
tifoqlar  sezilarli  ta ’sir  ko'rsatgan;
uchinchidan,  xalqaro  savdo  va  iqtisodiy  m unosabatlaming  rivojla­
nishi ta ’siri  ostida xalqaro huquqning yangi  institutlari  va sohalari, ju m ­
ladan,  xalqaro  dengiz  huquqi  rivojlangan;
to'rtinchidan, xalqaro huquq rivojlanish  markazlari yangi  mintaqalar- 
ga,  ya’ni G'arbiy Yevropa, Vizantiya,  Hindiston, Xitoy,  musulmon  Sharqi 
va  Amerika  qit’asiga  ko'chgan;
beshinchidan,  xalqaro  huquq  turli  xil  davlat  boshqaruvi  shakllariga 
mos  ravishda  rivojlangan;
oltinchidan,  xalqaro  huquqning  a n ’anaviy  institutlari  va  sohalari 
yanada  taraqqiy  etgan.
Xalqaro  huquq  davlatlar  amaliyotida  davlatlararo  munosabatlarni 
tartibga  soluvchi  yuridik  vosita  sifatida  o'rta  asrlar  oxirlariga  kelibgina 
e ’tirof etilgan.  Tarixiy  shart-sharoit  taqozosi  o'laroq,  dunyo  miqyosida 
xalqaro  huquq  yuzaga  kelishi  uchun  qulay  imkoniyat  va  yetarli  zamin 
tayyorlangan  eng  asosiy  mintaqa  Yevropa  bo'lgan.
Xalqaro  huquqning  tiklanish jarayoni  bir  qadar  og'ir  kechgan.  Ak- 
sariyat  hollarda  xalqaro  normalarning  huquqiy  m azm un-m ohiyati  ras- 
man  e’tirof etilsa-da,  amalda  tan  olinmagan,  hurmat  qilinmagan.
XIX 
asr bashariyatga tsivilizatsiya va  m adaniyatni  tuhfa  etgan,  dey- 
dilar.  Xalqaro  huquq ana shu tsivilizatsiya va madaniyatga bevosita taal- 
luqlidir.  XIX  asming  birinchi  yarmiga  kelib,  ilk  bora  ko'p  tom onlam a 
shartnom alar  tuzish  zarurati  yuzaga  kelgan.  1815-yilda  Yevropaning 
to 'q q iz   davlati  tom onidan  diplom atik  m artab alar  to 'g 'risid a   Vena
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

reglamenti  qabul  qilingan.  Xalqaro  transport  va  aloqa  vositalari  faoli­
yatini huquqiy tartibga solish muammosi qat’iy yechimini kutgan.  1856- 
yilda  Parij  deklaratsiyasiga  muvofiq,  savdo  kemalarining  urush  davrida 
harakatlanish  rejimi  belgilangan.  Savdo  kemalarining  xalqaro  daryolar
—  Yevropadagi  Reyn,  Dunay,  Elba,  Amerikadagi  Missisipi  va  M u- 
qaddas  Lavrentiy,  Afrikadagi  Kongo  va  Niger  daryolari  bo'ylab  erkin 
harakatlanish  rejimi  shakllangan.
1874-yilda  Butun  jahon  pochta  ittifoqini  ta ’sis  etish  to ‘g‘risidagi 
aktning  imzolanishi  unga  a ’zo davlatlar hududidan xat  va jo ‘natm alam i 
erkin  tranzit  qilish  tartibi  o ‘rnatilishiga  asos  bo'lgan.  1875-yilda  esa 
Telegraf ittifoqi to ‘g‘risidagi  Konvensiya qabul  qilingan.  1890-yili  Tem ir 
yo‘1  bo'yicha  ko‘p  tom onlam a  konvensiya  imzolandi,  chunki  xalqaro 
iqtisodiy aloqalam ing rivoji  ushbu sohada huquqiy tartibga solishni  faol- 
lashtirishni  taqozo  etgan.
XIX  asr  oxirida  yaqinlashib  kelayotgan  katta  urushning  halokatli 
nafasi  sezilgan.  1899-yilda  birinchi  Gaaga  tinchlik  konferensiyasi  cha- 
qirilgan.  Rossiya  qurolli  kuchlar  va  harbiy  budjetni  muzlatib  qo‘yish 
taklifi  bilan  chiqqan,  zero  bu  og‘ir  yuk  uni  hamm adan  ko‘ra  ko‘proq 
qiynayotgan  edi.  Ammo  ushbu  taklif qo'llab-quw atlanm agan  va  qurol- 
lanish  poygasini  cheklash  g‘oyasi  barbod  bo'lgan.  Uning  o ‘rniga  urush 
olib  borish  qonunlari  va  odatlari  kodifikatsiya  qilingan.  1907-yilgi  ik­
kinchi  Gaaga  tinchlik  konferensiyasida bu  sohada  nisbatan  to ‘liq  kodi- 
fikatsiyalash amalga oshirilgan.  Mazkur konferensiya xalqaro huquq rivo- 
jida  muhim  qadam  bo ‘lgan.  Ayniqsa,  konferensiyada  Nizolami  tinch 
yo‘l  bilan  hal  etish  to ‘g‘risidagi  konvensiya qabul  qilingani  va  hakamlar 
sudining  doimiy  palatasi  ta ’sis  etilganini  alohida  ta ’kidlash  o'rinlidir. 
Shunday  qilib,  XX  asr  boshida  xalqaro  huquq  kuch  qo'llash  uchun 
keng  imkoniyatlar  ochgan,  urush  esa  siyosatning  qonuniy  quroliga  ay­
langan.
Huquqiy  tartibga  solish  xalqaro  munosabatlarni  tartibga  solishning 
mustaqil  turi  sifatida juda  sekin  rivojlanib  borgan.  Aksariyat  hollarda  u 
tartibga solishning boshqa  (siyosiy,  diniy,  axloqiy)  turlari bilan  birlashib 
ketgan.  Shunga qaramay,  bu sohadagi siljishlar sezilarli  bo'lgan.  Xalqaro 
huquq kattagina hajmdagi xalqaro munosabatlaming zarur tartibga soluv- 
chisiga  aylangan.
XX  asr  boshida  kishilik  jamiyati  amalda  siyosat,  ayniqsa  xalqaro 
siyosatni  istisno etganda,  barcha sohalarda yuqori darajadagi taraqqiyotga 
erishgan.  Shu  bilan  birga,  jamiyat  hayotini  baynalmilallashtirish  bay­
nalmilal siyosatni taqozo etgan.  Natijada xalqaro munosabatlarni boshqa­
rish  mexanizmiga tub  o'zgarishlar kiritishni  talab qiluvchi keng miqyos- 
dagi  jam oatchilik  harakatlari  yuzaga  kelgan.  Ular  1919-yilda  Birinchi 
jahon urushining g'olib  davlatlari  M illatlar Ligasini tuzish va  uning  Sta-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tutini  tasdiqlash  yuzasidan  qaror qabul  qilishda  muayyan  o ‘rin  tutgan- 
lar.  Shu  tariqa  davlatlar  o'rtasida  tinchlik  va  hamkorlikni  ta ’minlashga 
qaratilgan  dastlabki  umumiy  siyosiy  tashkilot  ta ’sis  etilgan.
Statutda  «adolat  hukmronligini  o'rnatish  va  birlashgan  xalqlarning 
o'zaro  munosabatlari  bo'yicha  shartnom alarda  yuklangan  barcha  maj- 
buriyatlarga vijdonan amal qilish»  vazifasi qo'yilgan.  Mustamlaka xalqlar 
va  m am lakatlar xalqaro  huquq  ta ’siri  doirasidan  tashqarida  edi.  Statut- 
ga  muvofiq,  1922-yili  birinchi  doimiy  xalqaro  sud  —  Xalqaro  odil  sud- 
lovning  doimiy  palatasi  ta ’sis  etilgan.
M illatlar  Ligasi  Statutining  asosiy  kamchiliklaridan  biri  u,  hatto 
jahon  urushidan  so'ng  ham,  xalqaro  m unosabatlarda  kuch  qo'llashni 
g'ayriqonuniy  deb  hisoblamagan.  Aksincha,  Statut  mustamlakachilik 
siyosatini  amalda  qonuniylashtirgan.
1928-yilda  Milliy  siyosat  quroli  sifatida  urushdan  voz  kechish 
to'g'risidagi  Parij  pakti  (Brian-Kellog pakti)  imzolanishi  hozirgi  zamon 
xalqaro  huquqi  tom on  qo'yilgan  muhim  qadam  bo'lgan.  M azkur  huj- 
jatga  ko'ra  urushga  faqat  baynalmilal  siyosat  quroli  sifatida,  ya’ni  dav­
latlarning  umumiy  manfaatlari  uchungina yo'l  qo'yilgan,  barcha  kelish- 
movchiliklami  tartibga  solish  esa  faqat  tinch  vositalar  bilan  amalga 
oshirilmog'i  lozim  bo'lgan.
Ana  shu  paytda  dunyo  yangi  jahon  urushi  tom on  ketm oqda  edi. 
1939-yilda Germaniyaning  Polshaga  hujumi  bilan  II jahon  urushi  bosh­
langan.  Urushdan  oldingi  davrdan  farqli  o'laroq,  Ikkinchi jahon  urushi 
davomida aksilgitlerchilik koalitsiyasi  davlatlari  o'rtasida izchil  hamkorlik 
yo'lga qo'yilgan.  1945-yil  fevralida  uch  davlat  rahbarlarining Yalta  kon- 
ferensiyasi  bo'lib  o'tgan  va  unda  urushdan  keyingi  tartibga  solishning 
bir qancha  (Germaniya istilosi  va  uning ustidan  nazorat  o'rnatish;  repa- 
ratsiyalar  (tovon  to'lash),  Yevropada  urushdan  keyingi  tartibga  solish- 
lar;  Polsha,  Yugoslaviya)  masalalari  hal  etilgan.
1945-yilning  iyunida  San-Fransiskoda  Birlashgan  M illatlar  Kon- 
ferensiyasi  hozirgi  zamon  xalqaro  huquqiga  asos  solgan  muhim  hujjat
—  BMT  Ustavini  qabul  qilgan.
Ijtimoiy  jihatdan  BMT  Ustavi  umuminsoniy  m anfaatlarni  hamda 
davlatlarning  hamjihatlikdagi  sa’y-harakatlari  bilan  tinchlik  va  farovon- 
likni  ta ’minlash  mumkinligiga  ishonchni  o'zida  mujassam  etgan.  Siyo­
siy jihatdan  hamkorlik prinsipi  xalqaro huquqning negiziga aylandi.  Ustav 
klassik  xalqaro  huquqqa  xos  bo'lgan  mustamlakachilik  siyosatini  qonu- 
niylashtirishga  barham  berdi.  BMT  Ustavi  zamonaviy  xalqaro  huquqqa 
xos  umumiy  maqsadlar  va  prinsiplarni  belgilab  bergan.  Bularning  bar- 
chasi  xalqaro  huquqda  yangi  institut  —  imperativ  norm alarning  paydo 
bo'lishi  uchun  muayyan  darajada  xizmat  qildi.  Xalqaro  huquqning  im­
perativ  normalari  shunday  normalarki,  ular  xalqaro  hamjamiyat  tom o-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

nidan  yaratiladi  va  davlatlar,  hatto  o'zaro  kelishuv bo'yicha  ham,  bun­
day  normalardan  chekina  olmaydi.