Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Dezoksiribonuklein kislota (D N K ). 
H ar qanday organizm va tirik h u ­
jayra yadrosining asosiy qismini D N K tashkil qiladi. U ning tarkibida de- 
zokarboza qandi. azot asoslari — adenin, gunnin, sitozin va tim in boMadi. 
D N K har qanday tirik organizm ning tuzilishi, rivojlanishi va xususiyat- 
belgilariga tegishli irsiy axborotlarni saqlash va nasldan-naslga o ‘tk azishda 
juda muhim rol’ o ‘ynaydi.
V .U otson va F .K riklar D N K ikkita polinukleotid zanjiridan tuzilg an-
Eukariot hujayra
A — hayvon h u -
jayrasi, В — o'sim lik
hujayrasi
I — yadro va yadro-
c h a , 2 — p la z m a tik
membrana, 3 — hujayra
p o ‘sti,
■ 4 - plazm odesm a,
5 — ribosom ali e n d o -
plazm atik t o ‘r, 6 — ri-
b osom asiz (silliq) e n -
doplazm atik to ‘r 7 —
pinotsitozli bo'shliq, 8
— G olji apparati, 9 —
liza so m a ,
10 — yog* t o m -
chisi, 11 - sentriola va
mikronaychalar, 12 —
m itoxon d riya,
13 — yarim ribo-
som a, 14 — b o ‘sh!iq,
15 - xloroplast
14 3

---

V .U otson va F .K riklar D N K ikkita polinukleotid zanjiridan tuzilgan- 
ligini 1953-yilda isbotlab berdilar. U la rb u kashfiyotlari uchun 1962-yilda 
Nobel m ukofotiga sazovor bo'lgan edilar.
H ar bir zanjir o'n g g a qarab burilgan bo'lib, ikkala zanjir birlashgan. 
Y a’ni bir o ‘q atrofida ikkita zanjir ham o ‘ng tom onga burilib q o 'shaloq
spiralni hosil qiladi. H a r qaysi zanjir qand (dezoksiriboza) va fosfor kislo- 
tad an tashkil topgan bo 'lib , uning uzunasi bo'ylab (bo'yi bo'ylab) per- 
pendikulyar ravishda uzun qo 'sh spiral hosil qilib azot asoslari joylashadi. 
Spiraldagi bir-birini to'ldiruvchi (kom ponentlar) asoslar — adenin (A) 
tim in (T) ga, guanin (G ) sitozin (TS) ga vodorod bog'i orqali birikkan 
D N K suvda, kuchsiz va o 'tk ir suv eritm alarida yaxshi erib, qovushqoq 
suyuqlik hosil qiladi. D N K eritm alari qizdirilganda asos juftlari o'rtasidagi 
bog'lanish kuchsizlanadi D N K uchun xos bo'lgan m a’lum harorat (80— 
90 °C) da ikki nukleotid zanjirchalar bir-biridan ajraladi (D N K d en u tu - 
ratsiyalanadi). M itoxondriyalarda, shuningdek, b a’zi virus va bakteriya- 
larda D N K ning m olekulyar massasi ancha kichik va ular halqa yoki kam - 
chilik holda chiziq shaklda bo'ladi, hujayra yadrolarida D N K ko'pchilik hol­
da yadro tizim ini tashkil etuvchi xrom osom alar (xrom otinlar) tarkibida 
bo'ladi. D N K va R N K ni sintez qilishda m atritsa xizm atini ham o 'tav d i va 
shu bilan birga uning birinchi tizim ini (transkripsiya)ni ham belgilaydi. 
O rg a n izm lam in g irsiy o 'zgarishi (m utatsiya) azot asoslarining D N K
polinukleotid zanjiridagi o'zgarishiga, yo'qolishiga va hosil bo'lishiga bog'liq.
Demak, D N K m olekulasining tuzilishi va ularning o'zgarishini o'rganish 
hayvonlar, o'sim liklar va m ikroorganizmlardagi irsiy o'zgarishlam i bilishga 
va ulardagi irsiy nuqsonlarni tuzatishga yo'l ochadi.