Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

stereokim yoviy gipotezani 
bayon qildi va undan biologik ham da organik 
kim yo m uvaffaqiyatli foydalandi. Bu gipotezaning rivojlanishi asosida u 
organik birikm alardagi to 'rt valentli uglerod atom i tetra ed r m arkazida joy- 
lashadi va uning uchlarida atom yoki atom lar guruhi u bilan bog'langan 
b o'lib, assim m etrik bo'ladi, degan fikrni aytdi.
O rganik birikm alarning optik xossalarini tahlil qilish asosida V ant-G o ff 
eritm ada qutblanish tekisligida buriladigan har qanday birikm ada uglevod 
atom i b o 'lad i, degan xulosaga keladi.
Shveysariyalik kim yogar Alfred V erner (1866—1919) anorganik birik­
m alarning strukturalarini o'rganish bilan shug'ullanadi. LI kom pleks birik­
m alarning kordinatsion nazariyasini yaratdi. “ K om plekslarda" markaziy 
atom atrofid a katta sondagi atom lar, radikallar va h atto m olekulalar ham
ikkilamchi valentliklari yuzaga kelishi asosida guruhlanadilar. U ning nazari­
yasi asosida hozirgi kunda gem oglobin, xlorofill, ferm entlar, laklarning 
kimyoviy tuzilishlari tushuntirilm oqda. 1911-yilda u aw ald an bashorat qil­
gan —tem ir, kobalt va xrom birikm alarida anorganik izom erlarning optik 
faolligini aniqladi. Optik faollik faqat uglevod atomdagi bog'lanishda bo'ladi, 
degan fikr yo'qoldi. O 'z ishlari bilan kimyoviy bog'lanish tushunchalarini 
kengaytirganligi u chun V erner 1913-yil kimyo b o'yicha N obel mukofoti 
laureati unvoniga sazovor bo'ldi.
Kimyo tom onidan boshqa sohalardagi, xususan, fizika sohasidagi (elek-
154

---

tronning ochilishi, atom ning planetar modeli va x.k.) ilmiy yutuqlardan 
foydalanish kimyoviy bog'lanish tabiatini yanada keng o'rganishga asos bo'ladi. 
Elektron kashf etilgandan keyin birdaniga kimyoviy bog'lanish tabiatini u 
bilan bog'lashga urindilar. N em is fizigi Yoxannes Shtark (1874—1957) 
Dj-Dj.Tom son ideyasini shu yo'nalishda rivojlantirib, valent elektronlar tu - 
shunchasini kiritdi va elem ent valentligini atom ning tashqi qavatidagi elek­
tronlar soni bilan bog'ladi. Elektr m aydonida spektral chiziqlarning bo'linishi 
kashfiyoti uchun u 1919-yili Nobel mukofotiga sazovor bo'ldi.
Kimyoviy bog'lanishni tushunish uchun qilingan keyingi qadam kvant 
m exanikasidan foydalanish bo'ld i. Kvant kim yosining boshlanishiga Frits 
London va Valter G aytler (1927) larning ishlari asos bo'ldi.
U lar endi elektronni m a ’lum orbitalar bo'ylab harakatlanadilar deb 
hisoblnm adilar, elektron bulut haqida gapiradilar va uning m a ’lum sohada 
bo'lish ehtim olligini to 'liq funksiyasining kvadrati sifatida aniqladilar. 30- 
yillarda amerikalik fizik va kimyogar Laynus Karl Polint (1901-yil tug'ilgan) 
ancha m urakkab m olekulalar hisobi uchun qo'llab, atom orbitalar usulini 
takomillashtirdi. Oqsil molekulalarining atom strukturalarini hisoblash o 'n ta
eng katta m ashhurlik keltirdi. Afsuslar bo'lsinki, g 'oyat katta hisoblash qi- 
yinchilik sari kimyoga EVM dan keng foydalanish kirib kelgunga qadar 
belgilangan keng kimyoviy tadqiqotlar programmasi to 'x tatib qo'yildi (aniq 
hisoblashlar faqat vodorod u chun, qolganlari esa vodorodga nisbatan tax- 
miniy tuzildi).
Laue, ota va o'g'il Breglar, P eter Yozef D ebay (1884— 1966) va boshqa 
buyuk olim larning ishlari natijasida XX asm ing birinchi yarm idan boshlab, 
rentgen nurlanishlar yordam ida m olekulyar strukturalarning tadqiqotlari 
boshlandi. Rentgen strukturali analiz rivojlandi, rentgen nurlar va elektron 
difraksiyalaridan keng foydalanila boshlandi, spektroskopik usullarva yadro 
m agnit rezonanslar kabi usullardan keng foydalanish katta m iqdordagi 
m olekulalarning tuzilishini aniqlash im konini berdi.
Bu o 'z navbatida molekulyar spektroskopiya usulining rivojlanishiga ta ’sir 
ko'rsatdi, kuzatish uchun yuqori sezgirli spektrograflardan foydalanildi, 
olingan natijalar tezkor EVM larda ishlov berildi.
M olekulalardan tarkib topgan m oddalarga o 'tam iz. D em ak, kislorod 
gaz kislorodning alohida m olekulalaridan tuzilgan b o 'lib , u nda h ar bir 
zarracha elektronlar bilan o'ralgan.
M etall bo'lakchasi yadrolar m ajm uyi sifatida ta s a w u r qilinsa, ular 
orasidagi elektronlar yelim vazifasini o'taydi. U lardan ayrim lari m etall 
ionlar orasidagi fazoga migratsiya b o 'lad i, am m o ularning asosiy qismi o 'z
yadrolaridan uzila olmaydilar.
Migratsiyalangan elektronlar “ Ferm i dengizi” deyiladi yoki oddiy ele-
155

---

k tro n lar d en g izi, shu sababli m etall ionlar halqasi F erm i dengiziga 
botirilgandek bo'ladi. Xuddi shu elektronlarning erkin harakatlanishi m e- 
tallarning elektr va issiqlik o'tkazuvchanliklarini yuzaga keltirdi.
M asalan. tem irning bog'lanuvchnnlik xossasi ionlar guruhining bir- 
biriga nisbatan elektronlar dengizida erkin harakatlanishi bilan bog'liq.
M olekulalar bir-birlari bilan to'q n ash ib , uzluksiz harakatda bo'ladi. 
M olekulalarning elektron qobiqlari bir-biridan itariladi, ular bir-biri bi­
lan to'qnashganda qochadilar. Kuchli to'qnashishganda yetarli miqdordagi 
energiya ajralib chiqadi. natijada to'qn ashg an m olekulalarning elektronlari 
qayta guruhlanadi va keyin yangi b o g 'lar shakllanadi, o 'z navbatida yangi 
kimyoviy birikm alar hosil b o la d i. Kimyoviy reaksiyalar shunday sodir 
bo'ladi va ular tenglam alar ko'rinishida ifodalanadi. Tenglikning chapiga 
dastlabki m oddalarning formulalari, o'ngiga esa reaksiya natijalari yoziladi. 
Kimyoviy tenglam adagi strelka kichik bog'lanishlar energiyalari summasi 
tom on q aratilgan, ya'ni reaksiya qaysi tom onga o ‘z - o ‘zidan borishini 
ko'rsatadi.