Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

0 ‘sim liklarning mineral oziqlanishi. 0 ‘g ‘itlar va ularning o'sim liklar
hosildorligini oshirishdagi roli. 
A vtotrof oziqlanishda yashil o'sim liklar C O , 
va suvdan organik m oddalarni sintez qilish bilan birga yana mineral m od ­
d alar (n itratlar, sulfatlar, fosfatlar va hokazo) dan oksidlar. nuklein kis- 
lotalarni ham hosil qilib tu rad ilar M ineral m oddalardan hattoki geterotrof 
org an izm lar ham foydalanib turadilar O rganizm larning o'sishi va rivojla-
148

---

nishi uchun zarur bo'lgan elem entlarga asosiy elem entlar deyiladi. U l­
ardan eng muhimlari uglerod vodorod, kislorod, azot, oltingugurt, fos­
for, kaliy, natriy. kalsiy va xlor. O rganizm lar uchun juda kam talab qilinadi- 
gan ba'zi bir elem entlar m ikroelem entlar deyiladi. Bularga m arganes, temir, 
kobalt, mis, rux, m olcbden, xrom. bor, kremniy, ftor, yod va boshqalar 
kiradi. Yashil o'sim liklar o ‘zlariga kerakli mineral elem entlam ing ham m as- 
ini uglerod, vodorod, kisloroddan tashqari tuproqdan ham oladilar.
O rganizm ga k o 'p m iqdorda kerak bo'luvchi elem en tlar m akroelem ent- 
lar deyiladi. D em ak, yuqorida aytilgan m akro yoki m ikroelem entlardan 
birortasi yetishm asa organizm larda turli xil kasalliklar paydo bo'lishi m u m ­
kin.
O datda, o'sim liklar mineral m oddalarni ionlar va an io n lar yoki kation- 
lar tariqasida qabul qiladilar. Kat ionlar 2 guruhga, yengil m etall lonlari va 
og'ir metall ionlariga bo'linadi. Ikkinchisiga kiruvchi m etallar, m asalan, tem ir 
va mis ko'pincha mitoxondriyalar va xloroplastlarda ko 'proq uchraydi. Hay- 
vonlarda esa biroz boshqacharoq. Ular elem entlam i ko'pincha asosiy organik 
m oddalardan oladilar. Masalan, kerakli azot elem entlarini hayvonlar asosan 
oqsilli ozuqalardan oladilar. Tabiatda elem entlar, ayniqsa, m ikroelem entlar 
birtekisda uchramaydi. O'simliklarning yer yuzida tarqalishining asosiy omil- 
laridan biri ham ana shu elem entlam ing tuproqdagi m iqdoriga bog'liqdir. 
Tuproqning unumdorligi ham ana shu elem entlam ing m a'lu m nisbatda 
bo'lishiga bog'liq bo'ladi. U yoki bu elem entlam ing o'sim liklarga ta'sirini 
aniqlash ham m a vaqt ham osonlikcha kechmaydi. M asalan, o'sim liklardagi 
xloroz (xlorofilning yetishmasligi) kasalligi magniy yoki tem ir yetishm as- 
ligidan bo'lsa-da, bu ikki elem entlar xlorofilni sintez qilishda bir xil aham i- 
yatga ega emas. Q o'ylar va qoramollarda uchraydigan ich ketish kasalligi ular 
organizmida mis yetishmasligi yoki molibdenning ko'pligidan bo'ladi va hokazo.
O 'sim lik organizm ining turli xil m oddalarga ehtiyoji har xil (kislorod va 
vodorodni eng ko‘p qabul qiladi). O ziqlanish elem entlarining birortasi- 
ning o'rnini boshqasi bosolmaydi. Sanoat aham iyatiga ega m ineral o 'g 'itla r 
XIX asrdan tarqala boshlagan. Shungacha o 'g 'it sifatida asosan go'ng, kul va 
boshqa chiqindilar ishlatilgan. M ineral o 'g 'itla r ekin hosildorligini oshira- 
di, sifatini yaxshilaydi, paxta, kanop, zig 'ir va lub ekinlari to lasining 
texnologik xususiyatlarini, qand lavlagi, uzum tarkibidagi q an d , kartoshka- 
dagi kraxmal, dondagi oqsil m iqdorini ko'paytiradi. M ineral o 'g 'itla r or- 
g an ik -o 'g 'itla r bilan qo'shib ishlatilsa yanada yaxshi natija beradi. M ineral 
o'g 'itlar bevosita va bilvosita ishlatiladigan turlarga bo'linadi. Bevosita ishla- 
tiladigan o 'g 'itla r tarkibida o'sim liklarning oziqlanishi u ch u n za ru r azot, 
fosfor, kaliy, shuningdek m agniy, bor, rux, mis. m o lib den , m arganes, 
oltingugurt kabi elem entlar bo'ladi. Bu guruh o 'g 'itlari asosan bir ozuqa
149

---

elem entli, m asalan, azotli, fosforli yoki kaliyli va kom pleks, y a’ni aralash 
va m urakkab o ‘g‘itlardan iborat. Aralash mineral o ‘g ‘itlar zavodda yoki 
xo‘jaliknin g o ‘zida bir necha xil o ‘g ‘itni aralashtirib hosil qilinsa, m u ­
rakkab o ‘g ‘itlar zavodda tayyorlanadi. Bilvosita ishlatiladigan o ‘g‘itlar (m a­
salan, ohakli o 'g 'itla r, gips va boshqalar) asosan tu pro q n in g agrokim yo- 
viy va fizik-kim yoviy xususiyatlarini yaxshilashda qo'llaniladi. M ineral 
o ‘g ‘itlar q attiq, ya’ni poroshoksim on va donador h am d a suyuq am m iak, 
xim ikatlar shaklida bo'ladi. M ineral o ‘g‘itlar azotli o ‘g‘itlar, fosforli o ‘g‘itlar 
va kaliyli o ‘g ‘itla rg a b o 'lin a d i. M ineral o ‘g ‘itla rn in g sam arad o rlig i 
o'sim liklarning biologik xususiyatlariga, har gektariga solinadigan o ‘g‘it 
m e ’yoriga, organik o ‘g ‘itlar bilan qo'shib ishlatilishiga, qo'llaniladigan 
agrotexnik tad b irlar sifatiga va boshqalarga bo g iiq . M asalan, norm al shar- 
oitda o'stirilayotgan g ‘o ‘zaga berilgan 1 sentner azot evaziga 14 sentner, 1 
sen tn er fosfor evaziga 6 s va 1 s kaliy evaziga 2 s paxta olinishi m um kin. 
M ineral o ‘g ‘itlar yerga kuzda yoki erta bahorda (asosiy o ‘g‘itlash), ekish 
vaqtida va suv davrida solinadi.
M ineral o ‘g ‘itlam i n o to ‘g ‘ri q o'llash tuproq unum dorligining pasayi- 
shiga, o 'sim lik lar va hayvonlarning nobud b o ‘lishiga, daryo ham da suv 
h av z alarin in g ifloslanishiga sabab b o iis h i m um kin . Keyingi yillarda 
0 ‘zbekistonda kom pleks o ‘g ‘itlar (am m ofos, diam m ofos, nitrafosfat va shu 
kabilar) k o ‘plab chiqarilm oqda.