Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Neogenoz bosqichi. 
Kishilik jamiyatining paydo bo'lishi bilan biosferaning 
neogenoz davri boshlanadi. Bu davrda biosferaning evolyutsiyasi inson- 
ning ongli m ehnat faoliyati ta ’sirida davom etadi. Neosfera tushunchasi 
1924-yilda fransuz olimi E.Lerua tom o n id an kiritilgan, yunoncha “ n o o s”
— aql, “sfera” — har so'zlaridan olingan. V.I.Vemadskiyning ta ’biriga ko‘ra, 
neosfera inson m ehnati va ilmiy faoliyati t a ’sirida o'zgargan biosferadir. 
Odam ning paydo bo'lishi biosferaning o'zgarishiga kuchli t a ’sir etgan. 
Fanning, texnikaning va sanoatning ju d a tez rivojlanishi elem entlam ing 
biogen migratsiyasini tezlashtirib yubordi. Inson o 'z faoliyatining dastlabki 
bosqichlaridan boshlaboq o'sim liklar, hayvonlar ayrim turlarining yo'qolib 
ketishiga sabab bo'lgan. Tosh asrida yashagan odam lar m am on tlar kabi 
yirik sutem izuvchilarning yo'qolib ketishiga sabab bo'lgan. Inson ham bio ­
sferaning bir qismi bo'lib, u o'ziga kerak bo'lg an narsalarning xilma-xilini 
biosferadan oladi. Biosferaga esa faqat sanoat chiqindilarini ajratib chiqaradi, 
keyingi vaqtlarda inson faoliyati natijasida tabiiy resurslar tobora kam ayib 
ketm oqda. K o'plab o'sim lik va hayvon turlari yo'qolib borm oqda. A trof- 
m uhit, sanoat, turm ush chiqindilari, zaharli kimyoviy m oddalar to m o ­
nidan ifloslanm oqda va zaharlanm oqda. Tabiiy ekosistem alar, ko'llar, 
o 'r m o n la r b u z ilm o q d a . B iosferadagi b u n d a y n o q u lay o 'z g a ris h la r 
o'sim liklar va hayvonlar olam iga in sonning o 'z ig a ham kuchli t a ’sir 
ko'rsatm oqda. Insonning gidrosferaga va atm osferaga ta ’sirlarining tobora 
kuchayib borishi biosfera doirasida iqlim ning o'zgarishiga olib kelm oqda. 
Buni keyingi m a’ruzalarda batafsil yoritam iz.
So'nggi yillarda Antarktida atm osferasida ozonning juda kam ayib keti- 
shi natijasida “ozon teshiklari" hosil bo'lishi kabi ayanchli, xavfli hodi- 
salar kuzatilm oqda. Bu hodisaning va ozon qatlam i buzilishining oldini 
olish m aqsadida K anadaning M onreal shahrida 50 m am lakat vakillari 
(1987) freonlar ishlab chiqarishni o 'rta c h a 50 % ga kamaytirish to 'g 'risid a 
xalqaro bitim ga qo'l qo'ydilar. Biroq atm osfera ifloslanishi yildan yilga 
davom etib kelm oqda. Atm osferaning ifloslanishi sanoat korxonalarining 
chiqindilari, transport vositalari ajratib chiqaradigan birikm alar, ayniqsa, 
H 2S, uglerod va o g 'ir m etallardan q o 'rg 'o sh in , mis, kadm iy, nikel va 
b 's h q a m etallar zarrachalari hisobiga tobora ortib borm oqda. Atmosferaga 
har yili 100 m lnlab tonna ifloslanuvchi m od d alar ajratiladi.
105

---

Tojikistonning M .T ursunzoda shahri atrofida qurilgan alyuminiy zavodi 
chiqindilari Surxondaryo viloyati m ashhur ano rzo rlar hosilining keskin 
kam ayishiga, m evalarning m aydalanib ketishiga, hayvonlar va odam lar 
o rasid a kasalliklarning k o'payishiga olib keladi. S ug‘orish va san o at 
korxonalari uchun suvdan isrofgarchilik bilan foydalanish kichik daryo- 
ning qurib qolishiga, yirik daryolar suvining keskin kam ayib ketishiga olib 
kelm oqda.B unday ayanchli hodisalarning tipikm iso li Orol dengizi m uam - 
m osidir. M ineral o ‘g ‘itlarning chorvachilik chiqindilari va kanalizatsiya- 
ning suv havzalariga q o ‘shilishi, suvda azot va fosforning ortib ketishiga, 
suvo'tlarining ko‘payib ketishiga olib kelmoqda. Kislorod zahirasi kam a- 
yishi natijasida suvdagi hayvonlar, ayniqsa, baliqlar qirilib ketm oqda.
Keyingi vaqtlarda o ‘rm onlarning ko‘proq kesilishi, yong‘inlar n a ti­
jasida ularning qisqarishi, iqlim ning keskin o'zgarishiga, suvdagi baliqlar- 
ning kamayishiga, tu p ro q holatining yom onlashishiga olib kelm oqda.
S hu sababli ta b ia tn i m uh o faza qilish hozirgi vaq td a eng dolzarb 
m asalalarga aylanm oqda. Tabiatni m uhofaza qilish m aqsadida xalqaro 
“ Biosfera va inson” (qisqacha MAB - M an end biosfera) dasturi qabul 
qilingan. Bu dastur doirasida 0 ‘zbekistonda ham alohida dastur tuzilgan. 
“ Biosfera va inson ” dasturi atrof-m uhitning holatini va insonning bio- 
sferaga ta ’sirini o'rganadi. Bu dasturning asosiy vazifasi hozirgi davrdagi 
inson xo'jalik faoliyatining kelajakda qanday oqibatlarga olib kelishi m um - 
kinligini aniqlash biosfera boyliklaridan oqilona foydalanish, uni m uhofaza 
qilish choralarini ishlab chiqardilar.
A D A B I Y O T L A R :