Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Xordalilar tipi — C hordata. 
Bu hayvonlam ing asosiy tip in i tashkil etib, 
ularga 42 000 d an ortiq hayvon turi kiradi. Turli xil sharoitlarda hayot 
kechiradilar.
X ordalilar u ch u n xordaning bo'lishi ularning asosiy belgisi hisoblanadi. 
X orda o 'q shaklida b o 'lib , u butun tanasi bo'ylab um urtqa po g'on asidek 
joylashadi.
90

---

Xorda asosiy o ‘q skeleti hisoblanib, u vakuolasi bo'lgan hujayralardan tashkil 
topgan. Xordalilaming tubdan taraqqiy etgan vakillarida xorda butun umrining 
oxirigacha saqlanadi, yuksak xordalilarda esa organizmning rivojlanish davrida 
u umurtqa pog'onasi bilan almashinadi. Xordalilarda xorda ustida joylashgan 
naycha shaklida nerv to'plamlari, ovqat hazm qilish naylari bo'ladi. Bundan 
tashqari ularda embrion davrida yoki butun hayoti bo'yicha ko'p miqdorda 
jabra urug'chalari mavjud. Pirovardida ularning qorin tom onida yuragi yoki uni 
almashtiradigan tomirlari ham bo'ladi.
X ordalilar ja g 'siz la r (A gnatha) va ja g 'lila r (G n a th o s to m a ta ) yoki 
um urtqalilar, (Y ertebrata) kenja tiplarga b o 'linadi.Jag 'sizlargalansetn ik - 
lar sinfi kiradi (A m phioki). Lansetnik dengizlarning qirg'oqlarga yaqin 
joylarida tarqalgan b o'lib, eng ko'p tarqalgan turi lansetnikdir (B ranchi- 
ostom a lanceolatum ). Uning uzunligi bir necha sm bo'ladi. Lansetniklar 
bosh qismida, miya, jag ' va yuraklari yaxshi ajratilm agan.
Tanasining o 'q qismi xordadan tuzilgan. Ayrim jinsli bo'lib otalanishi 
suvda bo'lib o 'tad i. U ning xo'jalik aham iyati yo'q.
Umurtqalilar — Yertebrota. 
U larning tanasi yaxshi rivojlangan teri 
qoplam i bilan o'ralgan bo'lib, terisi ikki qavat (k o 'p qavatli epiderm iss va 
karium ) dan tashkil topgan. Teridan tangachalar, patlar, junlar, tuyoqlar 
va tim oqlar hosil bo'lib turadi. Ularda um urtqa pog'onasi yaxshi rivojlangan 
bo'lib, ko'pchilik um urtqalilarda u skeletga aylanadi. U m urtqalilarda bosh, 
ko 'z va oyoq-qo'llari yaxshi rivojlangan.
Muskul sistemasi ko'ndalangtarg'il va silliq m uskullardan tashkil topgan. 
Ovqat hazm qilish organlari ancha m urakkab tuzilgan bo 'lib , ularning 
ichagi uch qismga bo'lingan. U larda jigar va oshqozon osti bezlari ham
bo'ladi. Nafas olish jabralar yoki o 'p k a yordam ida bo'ladi.
Q on aylanish sistemasi yopiq bo'lib, u k o 'p kam erali yurak arteriya va 
vena kabi qon tom irlaridan tashkil topgan.
Qoni turli xil hujayralarga ajralgan b o 'lib , ochiq limfatik sistem asi 
ham mavjud.
Ajratuvchi sistem asi ancha takom illashgan b o 'lib , u ikki buyrak va siy- 
dik yo'llaridan tashkil topgan.
T uban taraqqiy etgan vakillarida ham rivojlangan nerv sistem asi -
miyasi bo'ladi. Yuksak umurtqali hayvonlarda esa miya yarim sharlari yaxshi 
rivojlangan. Ularning nerv sistemasi markaziy va periferik nerv sistemalariga 
b o 'lin a d i. M axsus sezuv o rg an lari (b u ru n , k o 'z va q u lo q la ri) h am
rivojlangan. Bundan tashqari ularda oshqozon osti bezlari ham shakllangan.
Y um aloq og'izlilardan tashqari barcha um urtqali hayvonlar ayrim jin s ­
li organizm lar bo'lib, jinsiy deform izm yaxshi k o'zga tashlanadi. Erkaklik 
va urg'ochi jinsli bezlari, juft-juft bo'lib otalanishi tashqi va ichki bo'ladi.
91

---

Ba’zi bir vakillarida rivojlanish m etam orfoz usulda ham o ‘tadi.
U m urtqalilar tip i quyidagi sinflarga b o ‘linadi:
1. Y um aloq og‘izlilar (C yclostom ota).
2. Tog‘ayli baliqlar(C honrichthyes).
3. Suyakli baliqlar (O steichthyes).
4. Suvda va quruqlikda yashovchilar yoki am fibiyalar (Am phibia).
5. Sudralib yuruvchilar yoki reptiliya (R eptilia).
6. Q ushlar (Aves).
7. S utem izuvchilar (M am m alia).