Hozirgi o’zbek

-га қўшимчаси ишга, мактабга, чапга, ошга, бошга, ўқишга типидаги сўзларда -ка тарзида талаффуз қилинади, ёзувда эса -га шаклида ёзилади. Бу ҳодиса фонетик ёзув қоидаларига тўғри келмайди, яъни бу сўзларнинг ёзилиши ва айтилиши бир-бирига мос эмас. Шунинг учун бу типдаги сўзларни ёзилишида морфологик ёзув қоидасига таянилади.
2. Сўзларга қўшимча қўшилганда сўз ўзагида турлича товуш ўзгаришлари бўлади, яъни ўзакдаги бирор товуш тушиши, товуш алмашиниши, товуш қўшилиши ҳодисаси юз беради. Бу типдаги сўзлар айтилиши ва ёзилиши жиҳатидан бир хил бўлса фонетик ёзув қоидаси асосида ёзилади. Масалан, оғиз, бурун, сингил, кўнгил, ўғил сўзларига эгалик қўшимчалари қўшилганда бир товуш тушиб қолади: оғзим, синглим, бурним, кўнглим, ўғлим. Шунингдек, сайла, ўйла, қишла, бўя, сўра каби сўзларга -в, -қ, қўшимчалари қўшилганда а (я) товушлари о (ё) га айланади: сайлов, ўйлов, қишлоқ, бўёқ, сўроқ каби. Бу хилдаги сўзлар ҳам айтилиши ва ёзилиши бир хил бўлганлиги сабабли фонетик ёзув қоидаси асосида ёзилади.
Морфологик ёзув. Бу ёзув қоидаси сўзларни бир хилда, ягона тарзда ёзилишини тавсия этади. Сўз ўзаги ва қўшимчаларни айтилишига мувофиқ эмас, балки имло қоидаларига мос ҳолда, ягона тарзда ёзиш морфологик ёзувдир. Морфологик ёзувда сўзнинг айтилиши ва ёзилиши бир-бирига мос келмайди. Масалан, ўрин-пайт келишиги қўшимчаси -дан, кўпдан, ишдан, чапдан, матабдан сўзларида -тан шаклида айтилади, бироқ ёзувда эса -дан шаклида ёзилади. Шунингдек, -ди қўшимчаси ўқитди, эшитди, чопди сўзларида -ти айтилади, бироқ умумий тарзда -ди ёзилади.
Морфологик ёзув асосий ёзув қоидаси бўлиб, адабий тилда имловий бир хилликни таъминлайди.
Ҳозирги орфография қоидаларига кўра жўналиш келишигининг -га қўшимчасини -ка эшитилган шакли ва бошқа қўшимчаларнинг ҳаммаси морфологик қоида асосида ёзилади.
Шаклий ёзув. Ўзбек тилида кўплаб бошқа тиллардан кириб ўзлашиб қолган сўзлар мавжуд. Кўпинча бундай сўзларнинг талаффузи билан имлоси мос келмайди.
Айниқса, бир қатор сўзларнинг боши ва охирида икки ундош товуш ёнма-ён келади, талаффузда эса улардан олдин, ёки улар орасида битта унли қўшиб айтилади: стол (устал), зеҳн (зеҳин), фикр (фикир), меҳр (меҳир), институт (иниститут), трамвай (тирамвай) каби.
Бу типдаги сўзларнинг ёзилишида унинг айтилишига эмас, балки қайси тилдан ўзлашган бўлса, ўша шаклни сақлаб қолишга асосланилади. Бундай ёзув шаклий ёзувдир. Зоология, брошюра, справка, телевизор, труба, каби сўзлар ҳам шаклий ёзув асосида ёзилади.
Ўзбек имлосидаги амал қилиниши зарур бўлган муҳим қоидалар қуйидагилар.
Қўшимчалар имлоси
1. Кўпчилик сўзларда эгалик қўшимчалари қўшилганда товуш ўзгариши юз бермайди: акам, онанг, укаси каби. Аммо парво, обрў, мавқе, авзо сўзларига I, II шахс эгалик қўшимчалари қўшилганда, бир-й товуши қўшиб айтилади ва шундай ёзилади: парвойим, обрўйим, мавқеим, авзойим каби.
III шахс эгалик қўшимчаси бу сўзларда йи шаклида қўшилади: парвойи, обрўйи, мавқейи, авзойи; худо, мазу, доҳий сўзларида эса -си шаклида қўшилади: худоси, мавзуси, доҳийси.
2. -бон, -боз қўшимчалари -вон, -воз айтилсада, ҳамма вақт -бон, -боз ёзилади: дарвозабон, дорбоз, каптарбоз, масхарабоз.
-вачча қўшимчаси ҳамма вақт шундай айтилади ва ёзилади: холавачча, амакивачча.
3. -илла қўшимчаси в ва у товушларидан кейин -улла айтилади ва шундай ёзилади: увулла, лавулла, шовулла, гурулла.
4. Орттирма нисбат ясовчи -дир қўшимчаси жарангли ундош билан тугаган бир бўғинли сўзларга (кел сўзи бундан мустасно), шунингдек, -каз, -қаз қўшимчали орттирма нисбат шаклидан кейин қўшилади: юрдир, урдир, кулдир, ёндир, ёздир, чиздир, ўтказдир, ютқаздир.
Қолган барча ҳолларда -тир айтилади ва шундай ёзилади: кестир, келтир, юбортир, чоптир каби.
5. Жўналиш келишиги қўшимчаси -га, чегара билдирувчи -гача, равишдош ясовчи -гач, -гунча, -гани, -гудек сифатдош ясовчи -ган, шунингдек, -гина қўшимчалари қуйидагича ёзилади:
а) к ундоши билан тугаган сўзларга бу қўшимчаларнинг биринчи товуши к айтилади ва шундай ёзилади: элакка, тўккани, эккунча, йўлаккача, эккан.
б) қ ундоши билан тугаган сўзларга бу қўшимчаларнинг биринчи товуши қ айтилади ва шундай ёзилади: чопиққа, юмшоққина, чиққан, чиққунча, қишлоққача, чиққин каби.
в) қолган барча ҳолатларда сўз қандай товуш билан тугаши ва бу қўшимчаларнинг биринчи товуши қандай айтилишидан қатъий назар г ёзилади: баргга, педагогга, буғга, сиғгунча, сиғгудек.