Hozirgi o‘zbek tili Moslashuvli birikmalar

3. Uyushgan gaplar va qo‘shma gaplarni qiyoslang.Uyushish haqida. O‘zbek tilshunosligida uyushish hodisasi bilan bog‘liq uchta hodisa mavjud:
1) gapda uyushgan so‘zlar (Bu haqda yuqorida aytildi);
2) qo‘shma gapdagi uyushiq gaplar (Bu haqda quyida – «Qo‘shma gap» bahsida so‘z yuritiladi);
3) uyushgan gaplar.
Uyushiqlik umumiy holat bo‘lib, sodda gapga ham, qo‘shma gapga ham xos. Sodda gapda so‘zlar uyushib kelsa, qo‘shma gapda so‘z, sodda gap uyushib keladi.
Aytilganidek, uyushiqlik kamida ikki birlik (unsur)dan iborat bo‘ladi:
1) uyushtiruvchi unsur;
2) uyushuvchi unsur.
Bu ikki unsur barcha uyushish hodisasida mavjud.
Xo‘sh, uyushgan gap nima va u uyushiq gapdan nimasi bilan farqlanadi?
Ma’lumki, har qanday gap grammatik yoki semantik-funksional shakllangan bo‘lishi lozim. Shu bois u kesimga ega bo‘lib, bu kesim [WPm] (kesimlik ko‘rsatkichlari bilan shakllangan atov birligi) yoki [WP] (semantik-funksional shakllangan gap) tarzida bo‘lishi lozim. [WPm] sodda gapda bitta, qo‘shma gapda esa birdan ortiq bo‘ladi.
Quyidagi gaplarni qiyoslaylik:
1. Ukang rasm chizar edi. Bu gapning lisoniy qolipi quyidagicha:
E WPm
T
2. Ukam rasm chizar edi va singlim televizor ko‘rar edi gapining qolipi esa quyidagicha:
E 1W1Pm va E1 W2Pm
TT
Кo‘rinadiki, birinchi gapda [WPm] va uning kengaytiruvchilari majmui bitta, ikkinchi gapda ikkita va ular o‘zaro teng bog‘lovchi yordamida bog‘langan. Endi uchinchi gapga diqqat qilaylik: 3. Ukam rasm chizar va singlim televizor ko‘rar edi. Bu oldingi gapimizdagi kesimlarning [W] qismlari o‘zgarmasdan saqlanganligi va [Pm] qismi bittaga qisqarganligi bilan undan farqlanadi. Demak, gapda [W] lar ikkita va [Pm] bitta bo‘lib, u ikkita [W] uchun ham umumiydir. Shu boisdan uni qavsdan tashqariga chiqarish mumkin. Bu gapning qolipi quyidagicha:
((E1-W1) va (E2-W2 ))Pm
Кo‘rinadiki, bitta umumiy [Pm]ga ega bo‘lgan birdan ortiq [W]dan tashkil topgan gap ham tilimizda mavjud.