|
Muallif gapi
Ko‘chirma gapli jumla ikki qismdan: muallif gapi va ko‘chirma gapdan iborat. Agar muallif gapi bilan ko‘chirma gap solishtirilsa, ular orasida organik aloqa borligi ko‘rinadi, muallif gapi ko‘chirma gapni ma’lum jumlaga kiritib qolmasdan, shu bilan birga uni boshqa gaplardan ham ajratib turadi. Lekin muallif gapi strukturasiga ko‘ra ko‘chirma gap singari mustaqillikka ega bo‘lmaydi. Bu hol, ayniqsa, muallif gapini ko‘chirma gapdan ajratib, olinganda yaqqol seziladi: “Ta’lim olmoqdan hech vaqt yuz o‘girmangiz! – dedi Navoiy. (O) “Shunaqa bo‘lib chiqadi, o‘rtoq mayor”, – dedi xotirjamligini yo‘qotmagan holda. (T.M)
Misollardagi dedi Navoiy, dedi xotirjamligini yo‘qotmagan holda muallif gaplarini ajratib olsak, ma’no to‘la anglashilmay qoladi, mazkur gaplar mustaqil bo‘lmaydi.
Muallif gapi bilan ko‘chirma gapning birga qo‘llanishi natijasida qo‘shma gap konstruksiyasi kelib chiqadi. Bunday konstruksiyada ko‘chirma gap o‘z mustaqilligini saqlaydi. Muallif gapi ko‘chirma gap intonatsiyasini ham belgilab beradi, bu ayniqsa, so‘roq, undov, buyruq gaplarda seziladi: “Tushunmadim?”– dedi sinf rahbari unga qarab. (T.M) Saltonbuvi xamir qorib turib eriga dedi: “Yog‘ toping”.(M.I) O‘rmonjon guzarda akalari bilan o‘ynab yurgan edi, Fosih afandi endi uni chaqirdi: “Beri kel!” (M.I) Lazakat xola bizga ergashgan edi, Zakunchi jerkib berdi: “Sizlar boraveringlar!” (O‘.H)
Muallif gapi ko‘chirma gapning oldida ham, o‘rtasida ham, keyinida ham kelishi mumkin. Har qanday holatda ham ko‘chirma gap bilan muallif gapi orasida organik aloqa mavjudligi seziladi. Bu aloqani fe’l kesim semantikasi yuzaga chiqaradi. Bunday fe’llarning eng xarakterlisi nutq anglatuvchi fe’llar bo‘lib, ular begonaning nutqi mavjud ekanligini ko‘rsatib turadi.
Ko‘chirma gapni ifodalashda ularning muallif gapi bilan bog‘lashda nutq fe’llarining ahamiyati kattadir. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida bunday fe’llar qatoriga demoq, aytmoq, gapirmoq, so‘zlamoq, so‘ramoq, bildirmoq kabi fe’llar kiradi.
Demoq hozirgi o‘zbek adabiy tilida ko‘chirma gapni muallif gapi bilan bog‘lashda katta rol o‘ynaydi: “Xonangizda o‘tira turing. Men sizga ikki soatdan keyin telefon qilaman, – dedi mayor unga. (T.M) Bir otasiga, bir onasiga qarab turib dedi: “Taqdirning biz g‘ariblarga tayyorlagan mujdasi shu bo‘lgandan keyin, nima ham qilardik”. (M.I)
Bu misollarda deb fe’li ko‘chirma gapni muallif gapiga kiritibgina qolmasdan, ko‘chirma gapni boshqa gaplardan chegaralab ham beradi: demoq fe’li bu vazifada tilimizda qadimgi davrlardan beri qo‘llaniladi.
Demoq fe’li va uning shakllari ko‘chirma gapni muallif gapi bilan bog‘lash bilan bir qatorda o‘zga gapning qaysi vaqtda, qay holatda aytilganini ham bildirib turadi. Demoq fe’lining turli shakllari ko‘chirma gapning oldida, o‘rtasida, keyinida kelaveradi: “Ha, usta tinchlikmi?” – deb so‘radi Me’mor usta Abdug‘afurdan. (M) “Qani Mirxalil aka, to‘rga, Zayniddinxon akamizning yonlariga”, – deb qistadi.(T.M)
Demoq fe’lining deyishadi deydilar shakllari ko‘chirma gapning bir qancha shaxslar tomonidan aytilganligini ko‘rsatadi: “Ha-ya-ha-ya!..” –deyishdi barchalari o‘rinlariga qaytmoqchi bo‘lib. Ba’zan deydilar hurmat ma’nosini ham ifodalaydi. “Qishloq joylarda”, – deydilar yurtboshimiz, – obodonchilik ishlari o‘rnida.(Jurnaldan)
Demoq fe’lining degan, derdi sifatdosh shakllari ham ko‘chirma gapning o‘tgan zamonda aytilganligini ko‘rsatadi: Aytgan gapini ma’qullasam: “Ana endi o‘zingga kelding, Qo‘shavoy aqling toshni yoradi”, – derdi (O‘.H) Domullo! Qanaqasiz o‘zi!-degan tovush shang‘illadi, -Nima qilasiz bachalarni qiynab. (O‘.H)
Demoq fe’lining deyiladi shakli ko‘chirma gapning bir marta aytilishinigina emas, balki doimiy takrorlanishini ham ko‘rsatadi: “Shunda falonchi bir imorat qurgan edi, Xudo undan rozi bo‘lsin”, – deyiladi. (Jurnaldan)
Demoq fe’lining deganday, degandek shakllari ko‘chirma gapning so‘zlovchi tomonidan aytilmaganini, lekin aytilganday bo‘lganini bildiradi: Ular shu qadar ko‘pki… bir-birini g‘ajimoqda, “sen bo‘lmasayding men shu ko‘yga tushmas edim” deganday bir-biriga … tashlanishmoqda edi.
Xullas, demoq fe’li qanday shakllarda qo‘llanmasin u birov tomonidan aytilgan gapni ko‘rsatadi: Darhaqiqat, ishing yaxshilikka yomonlik qaytarishdan boshqa narsa emas, – der edi Toshbaqa.
Hozirgi o‘zbek adabiy tilida demoq fe’li bilan bir qatorda aytmoq, gapirmoq, so‘zlamoq, so‘ramoq, bildirmoq kabi fe’llar o‘zga gapini muallif matniga kiritishda katta rol o‘ynaydi:
Ular aytdi: sen qalblarga boqqin, axir,
Daryodilli odamlar bor Andijonda!
So‘zlamoq, gapirmoq, so‘ramoq fe’llari ham ko‘chirma gapni shakllantirishda faol qatnashuvchi so‘zlardir: Jalolov avvaliga kuldi, so‘ng xafa bo‘lgan bir qiyofada gapirdi:Topgan gapingizni qarang! (T.M)
So‘ramoq fe’li ham eski yozma yodgorliklarda ko‘p uchraydi va ko‘chirma gapni ko‘rsatish uchun xizmat qiladi: Yigit boshini ko‘tarib ajablangancha so‘radi: “O‘zi qani! Ishga kirmoqchiman, maylimi?”, – deb so‘radi (T.M)
Hozirgi o‘zbek adabiy tilida nutq anglatuvchi xabar bildiruvchi fe’llarning soni ancha ortgan: Gapirmoq, so‘ramoq, buyurmoq, ta’kidlamoq, bildirmoq, ifoda qilmoq, murojaat qilmoq.
Muallif gapi ko‘chirma gapni belgilovchi bir vosita hamdir. Lekin shu bilan birga muallif gapi ko‘chirma gapning qanday, qaysi holatda ifodalanishini ham bildiradi, shuningdek, ko‘chirma gapning ham formasini, ham mazmunini o‘z holicha berilishini ko‘zda tutadi.
Ko‘chirma gapdan avval kelgan muallif so‘zi bosh kelishikda bo‘lsa, ko‘chirma gapning ma’lum shaxsga qarashli ekanligini anglatadi: G‘ulomjon: “Buvi, buvijon, men keldim! Tanidingizmi?” – dedi hayajonlanib, qo‘rqqanidan. (M.I)
Boshqa kelishiklar haqida ham shuni aytish mumkin. Jumladan qaratqich kelishik qo‘shimchasini olgan muallif so‘zi ko‘chirma gapning kimniki ekanligini bildiradi: Sotuvchining: “Magazinning moli kiyimlab sotilmaydi, eni, metri oltmish so‘m!” – degan jerkishi eshitildi. (O‘.H)
Muallif gapining bir qismi ko‘chirma gapdan oldin kelganda bu qism ko‘makchi bilan birikib yoki -da yuklamasi bilan kelib ko‘chirma gapning qay tarzda va qay paytda aytilganligini bildiradi: Rais buva bir menga, bir ayvondagi kavshandozga qiyshayib yotgan jigarrang etigiga qarab qo‘yadida: “Obbo sen-ey, nima qilib yuribsan?” – deb iljaydi (O‘.H)
Muallif gapining bir qismi ko‘chirma gapdan oldin kelganda, uning kesimi ravishdosh bilan ifodalanib ko‘chirma gapning qayholatda aytilganligini ko‘rsatadi: ”Zam” bu yog‘iga chidolmadi. o‘rnidan turib: “Navbat kechamizning badiiy qismiga deb e’lon qilib qo‘ya qoldi”. (O‘.H) Barot polvon o‘g‘lini ko‘rib: “Iye, men bilan tushmoqchimisan, o‘g‘lim?” – dedi hazillashib. (M.I)
Do'stlaringiz bilan baham: |
