Hozirgi o`zbek adabiy tili (Sodda gap sintaksisi)” fanidan O`quv uslubiy мajmua

Gapning ifoda asosiga ko'ra bo'linishi. Sintaksisning asosiy birligi bo`lgan gap tuzilishiga ko`ra ikkiga bo`linadi:1. Sodda gap. 2.Qo’shma gap.

Tarkibiy qismlarga bo`linmaydigan, ma`lum fikr-maqsadni ifodalaydigan, grammatik va ohang jihatidan shakllangan sintaktik birlikka sodda gap deyiladi. Aniqrog`i, sodda gap bir predikativ birlikdan tashkil topadi. Masalan: Kitob o`qidim.O`rik gulladi.

Sodda gaplar tuzilishiga ko`ra sodda yig`iq gap va sodda yoyiq gaplarga ajratiladi. Bunday tasniflashda ikkinchi darajali bo`laklarning ishtirok etish-etmasligi e`tiborga olinadi. Faqat bosh bo`laklardan tuzilgan gap sodda yig`iq gap deyiladi: Dars boshlandi.

Bosh va ikkinchi darajali bo`laklarning ishtirokidan tuzilgan gap sodda yoyiq gap deyiladi: Umida Saidadan tez-tez xabar olib turadi (A.Q)

Gaplarning struktura asosi bir bosh bo'lak (ega yoki kesim) hamda har ikki bosh bo'lakdan tashkil topishi mumkin. Shunga ko'ra, sodda gaplar ikki tarkibli va bir tarkibli gaplarga bo'linadi.

Ikki tarkibli gaplarda gapning struktura asosi ega va kesimdan tashkil topadi: Odam gohi - gohida yanglishadi ham.

Bir tarkibli gaplarda gapning struktura asosi yo ega, yo kesimdan iborat bo'ladi: Do'sting uchun zahar yut (Maqol).

Ikki tarkibli gaplar ham gapning bosh va ikkinchi darajali bo`laklarining ishtirok etishiga ko`ra ikkiga bo`linadi:

1. Ikki tarkibli sodda yig`iq gap.

2. Ikki tarkibli sodda yoyiq gap.

Ikki tarkibli gap, odatda, ikki qismga- ega sostavi va kesim sostaviga ajratiladi. Ega sostavi ega va unga tobe bo`laklardan, kesim va unga tobe bo`laklardan tashkil topadi.

Mavjud sintaktik nazariyalarda qo`shma gaplarning sodda gaplardan, asosan, sintaktik, semantik tuzilishi asosida farqlanishi ko`rsatiladi.

Qo`shma gap va sodda gap o`zaro sintaktik tuzilishiga ko`ra farqlanadi Sodda gap bir predikativ birlikdan, qo`shma gap o`zaro uzviy bog`langan bir necha predikativ birlikdan tashkil topadi. Qiyoslang:

Sodda gap: Hammalari kulishdi.

Qo`shma gap: U yig`ladi, men yig`ladim.

Sodda gaplarda ba`zan uyushiq kesimlar turlicha qo`llanadi: Bir piyola choyni sovitib ichib, keyin aytdilar.

Sodda gap va qo`shma gap mazmuniy tuzilishi jihatidan farqlanadi. Sodda gap bir voqelikni, qo`shma gap ikki va undan ortiq voqelikni va ular orasidagi munosabatlarni ifodalaydi.

Sodda gapning qurilish materiali so`z va so`z birikmalari bo`lsa, qo`shma gaplarning qurilish materiali esa soda gaplardir.

N a z o r a t s a v o l l a r i:

1. 
   Gaplar qaysi jihatdan tasnif qilinadi?
   
2. 
   Sodda gapning qo`shma gapdan farqli xususiyatlarini bayon eting
   
3. 
   Ikki tarkibli gaplar deganda nimani tushunasiz?
   
4. 
   Ikki tarkibli gaplarning o`ziga xos qanday xususiyatlari mavjud?