Hozirgi o‘zbek adabiy tili fanidan ‘‘O‘zbek tili derivatsiyasi’’ mavzusida Taqdimoti

Yasama so‘zda ana shu ikki jihat tajallilanadi. Yasalma shaklan va mazmunan ana shu qolipga muvofiq kelsa, unga shu qolip hosilasi sifatida qarash mumkin. Masalan, [kitobchi] so‘zida mazkur qolipning izi bor. Lekin [xabarchi] so‘zida qolipning mazmuniy tomoni aks etmagan. Demak, leksema bu qolip mahsuli emas.

So‘z yasash qolipining shakliy tomoni ikki qismdan tashkil topadi: yasovchi asos va yasovchi vosita. Masalan, [ot+chi=shu ot bilan shug‘ullanuvchi shaxs oti] qolipining shakliy qismi bo‘lgan [ot+chi] ning ot qismi yasovchi asos, [-chi] qismi esa yasovchi vosita.

Qolipning yasovchi asosi, albatta, mustaqil so‘z, yasovchi vosita qismi esa so‘z ham, qo‘shimcha ham bo‘lishi mumkin. Masalan, qo‘shma, juft so‘z yasash qoliplarida asos ham, vosita ham so‘z.

So‘z turkumining ko‘chishi – transpozitsiya deganda, ma’lum bir turkumga mansub so‘zning o‘ziga xos bo‘lgan atash, vazifa semasini kuchsizlantirib, boshqa so‘z turkumiga xos semantik va grammatik belgiga ega bo‘lishi tushuniladi. Turkiy tillarda so‘z turkumi bir-biridan qat’iy chegaralanmaydi, ular uzviy aloqada, bir butun sistemani tashkil etadi.