|
Hozirgi kunda qishloq xo`jaligining ko`p tarmoqli suv resurslaridan foydalanish butunlay
yangi yoʻnalishga oʻzgargan boʻlib sug`orma dehqonchilik, sanoatda, maishiy hizmat va transportda suvdan foydalanishda muhim jihati shundayki, xo`jalik, korxona,
tashkilot va fermer xo`jaliklari ham har bir foydalangan suv uchun ma`lum tartibda
pul to`lab kelmoqda. Bozor iqtisodiyotida to`lanilgan pul ishlab chiqarishda
va foydalanilgan tabiiy mahsulotlarning belgilangan qiymati va yetishtirilgan yoki ishlab chiqarilgan mahsulotlarning
tannarxidan kelib chiqib belgilanadi.
Suvdan foydalanish bilan bo`g`liq boʻlgan barcha tadbirlar suvni muhofaza qilish va tejash tadbirlari bilan bogʻliq bo`lishi kerak. Suvlarni muhofaza qilish
Birinchi oʻrinda uni tejab-tergab foydalanishga bo`g`liq boʻlishi zarur.
Boʻsh oqib yotgan suvlarni bir joyga toʻplash va ekinlar sugʻoriladigan darvda ekinlarni sugʻorish uchun toʻliq yetadigan suvni saqlab qoʻyish yaʼni suv omborlarda saqlash lozim. Yaʼni bu jamiyat va qishloq xoʻjaligiga ancha foyda va daromad olib keladi. Biz bilamizki daryo va kanallardagi suv yil boʻyi bir mavsumdan boshqa mavsumga va yildan yilga oʻzgarib turadi. Mamlakatimizda daryolar koʻp boʻlsa ham ularning suvidan yil davomida foydalanishimiz uchun biz suv omborlar tashkil etishimiz lozim. Suv omborlar asosan inson qoʻli bilan yaratilgan boʻlsa ham koʻp suv toʻplash va boshqa jarayonlarni amalga oshirish va turli maqsadlarda foydalanish mumkin.
Tarixiy ma‘lumotlarga ko’ra Orta Osiyo davlatlari xududida kichik suv
omborlari – hovuzlar eski eraning oxiri va yangi eraning boshlaridayoq qurilgan.
Ularni qurishdan maqsad kichik soylar suvini tuplab so’ng undan sug’orish
ishlarida foydalanish bulgan.
X-XII asrlarga kelib ancha yirik suv omborlari qurilgan. Ulardan biri X
asrda barpo etilgan Xonbandi suv omboridir. Bu suv ombori Pasttog’ darasining
(Jizzax viloyati, Forish tumani) eng tor joyida qurilgan bulib, tug’onning balandligi
15 m dan ortiq bo’lgan hamda 1,5 mln. m3
suvni oʻziga sigʻdira olgan. O’rta
asrlarda XVI asrda qurilgan yirik suv omborlaridan biri Samarqand viloyati Okchob
qishlog’i yaqinida barpo etilgan Abdullaxonbandi suv omboridir. Bu suv ombor 1,2 mln m3 suvni sirdirgan. Olimlar
Bu tomonidan toʻplangan ma‘lumotlar shu narsadan darak beradiki har ikki
suv omborlarining tug’oni aniq hisob-kitob boyicha, oldindan tayyorlangan
maxsus loyihalar asosida barpo etilgan.
Suv omborlarda to`g`ridan-to`g`ri sug`orish maqsadlarida foydalanish
orqali keltirgan foydali tomonlari ularning iqtisodiy ahamiyatini ko`rsatadi. Viloyatimizda
Karkidon suv omborining ishga tushirilishi bilan viloyatimizning Quva, Toshloq, Oltiariq
tumanlarida 100 ming ga. ga yaqin yerlarni sug`orish ta`minoti yaxshilandi. Ushbu suv ombori
Isfayramsoy daryosiga qrilgan bo`ib, suv hajmi esa 218m3 (respublikamizda
maydoniga ko`ra suv omborlari ichida 14-o`rinda turadi) ni tashkil etadi. Suv yuzasi oynasining maydoni 9,5 ming metr kvadratni tashkil etadi. Suv yuzasining uzunligi 5 kilometr, eni esa 5,5 kilometrdan iborat. Suv omborining maksimal chuqurligi 70 metrga teng.
Bu hududlarni suv
bilan ta`minlovchi Janubiy Farg`ona kanalini suv sig`imi 25 dan 60m3|sek. ga ortdi. Kanalni
suv sig`imini orttirish uchun uni ikki tomonidan kengaytirildi. Natijada kanal terassasi bo`ylab
mustahkamlangan shag`alli jinslar ochilib qoldi va kanal suvining filtrlanish darajasi kuchayib
suv yo`qotilishi 1,5-2 barobarga ortib ketdi. Suv ta`minoti yaxshilanishi bilan Quva tumanida
sug`orish normalari ham ortdi.
Karkidon suv omborining atroflarida dam olish maskanlari, reakratsion hududlar tashkil etildi.
Quva tumani va Farg`ona shahridagi sanoat korxonalari, tashkilotlarga ma`lum miqdorda yer
ko`rsatib berildi. Va ular suv ombori zonasidan dam olish maskanlari qurib bitkazildi.
XULOSA
Mamlakatimizda mavjud suv omborlaridan ko’pmaqsadli foydalanish usullarini rivojlantirish va bu sohani takomillashtirish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Suv omborlarining qurilishida ularni texnik jihatdan mukammal holatda barpo etish, daryolar suv rejimini tartibga solish, gidroenergetika, baliqchilik va rekreatsiya maqsadlarida samarali foydalanishni tashkil qilish bilan birga xalq xo’jaligining ehtiyojlarida suv resurslaridan unumli va tejab-tergab, oqilona foydalanish masalalariga alohida e’tibor berilishi talab etiladi.
REFERENCES
F.A.Gapparov, D.V.Nazaraliev, S.R.Mansurov ,,Suv omborlaridan foydalanish” o’quv qo’llanma Toshkent-2019
A.R.Rasulov, F.X.Hikmatov, D.P.Aytbobev, ,,Gidrologiya asoslari” Toshkent Universitet “ 2003
X.Valiyev, Sh.Murodov, B.Xolboyev, ,, Suv resurslaridan mukammal foydalanish va muhofaza qilish “ Toshkent – 2010, 168 – bet
,, Suv omborlari gidravlikasi “ o’quv qo’llanma Toshkent-2012
5.M.R.Ikramova ,, Suv omborlar gidrologiyasi “ o’quv qo’llanma Toshkent: Baktriya Press – 2019, 176-bet
,, Suv omborlari barpo etishning asosiy maqsadi " o'quv uslubiy majmua Toshkent - 2014
M. Estimation of sediment loads: the Tuyamuyun reservoir on Amudarya River// European Science Review. Austria. 2016. P. 199-202
Olsson O., Bauer M., Ikramova M., Froebrich J. The Role of Amudarya Dams and Reservoirs in Future Water Supply in The Amu Darya Basin// Springer: Science and Business Media. 2008. P. 277-292.
arxiv.uz.
daryo.uz.
Do'stlaringiz bilan baham: |
