Hozirgi ilm-fan, texnika, sanoat jadal rivojlanayotgan bir paytda ta`lim jarayonida ta`lim mazmuning yangi loyihasi ilg’or pedagogik texnologiyalarni qo`llash zarurati vujudga keldi

1.4. α-Holatga boruvchi reaksiyalar
Ma’lumki α-holatida metil- yoki faollangan metilen guruhi tutuvchi organik moddalar (atsetosirka, siansirka, malon efirlari, atsetilatseton va boshqalar) va geterotsiklik birikmalar (piridin, piridazin, xinolin, xinoksalin va boshqalar) singari pirimidinlarning α-metil (metilen) guruhlaridagi vodorodlar harakatchan. Bunga sabab N¹=C² qо‘sh bog‘ning ta’sirida α-uglerod atomidan elektronlar u tomon siljiydi va natijada vodorod atomlarining proton holida ajralib chiqishi osonlashadi, ya’ni ular faollashadi. Shuning uchun ular karbonil guruhi saqlovchi reagentlar (aldegidlar, kislota xlorangidridlari, Vilsmeyer-Xaak reagenti), galogenlar, alkillovchi agentlar bilan oson reaksiyaga kirishadi.


1.5. Alkillash va atsillash reaksiyalari
1-Metil-2-tiobarbitur kislotasi metanol eritmasida natriy atsetat ishtirokida piridoksal gidroxlorid bilan ta’sirlashib digidroksi birikmaga aylanadi [21]. Reaksiya 1-metil-2-tiobarbitur kislotasining ikkita karbonil guruhi orasidagi faollashgan metilen guruhiga boradi, ya’ni bunda pirimidin halqasining metilen guruhi reaksiyaga kirishadi:

2-Sianmetilxinazolin-4-onni arilakrilonitrillar yoki ariliden-siansirka kislotasi efirlari bilan о‘zaro reaksiyalaridan uch halqali xinazolin-4-onlarning hosilalari sintez qilingan.

Kо‘rinib turibdiki, bunda reaksiya xinazolon halqasidagi ekzometilen guruhiga boradi, ya’ni uning arilakrilonitrillar yoki ariliden sirka kislotasi efirlarining qо‘shbog‘iga birikishi bilan ketadi. Boshqacha qilib aytganda, bu reaksiyada metilen guruhining alkillanishi sodir bо‘ladi.
2-Metil-3-(o-oksikarbonilfenil)-6-yodxinazolin-4-on ichki molekulyar halqalanib kо‘p halqali xinazolin-4-on hosil qiladi. Bu reaksiya α-metil guruhini karboksil guruhi bilan atsillanishi orqali boradi.

2,3-Tri- va -tetrametilen-3,4-digidroxinazolin-4-onlarni atsillash jarayonida atsillovchi agentning miqdorini substratga nisbatan ikki marta kо‘p hamda trietilamin miqdorini ikki yoki undan ortiq olinganda reaksiya yо‘nalishi о‘zgarib, α-atsil mahsulotlar hosil bо‘ladi. Reagentlar nisbatini 1:2:1,3 olinganda 3,5% α-gidroksibenziliden-2,3-trimetilen-3,4-digidroxinazolin-4-on va asosan α-benzoiloksibenziliden-2,3-trimetilen-3,4-digidroxinazolin-4-on hosil bо‘ladi [16, 24, 25]. Benzoilxlorid va trietilamin miqdorini oshishi bilan α-benzoiloksibenziliden-2,3-trimetilen-3,4-digidroxinazolin-4-onning unumi ham oshib boradi:

Reaksiyaning birinchi bosqichida benzoilxlorid ta’sirida hosil bо‘lgan N-benzoil tuzidagi N¹=C² qо‘sh bog‘i trietilamin ta’sirida -uglerod atomiga siljiydi.


Hosil bо‘lgan -benzoil-2,3-trimetilen-3,4-digidroxinazolin-4-on termodinamik barqaror yenol shakliga о‘tadi. Bunga sabab bu tautomer shaklida ichki molekulyar vodorod bog‘i mavjud bо‘ladi:

Reaksiyada ortiqcha miqdordagi benzoilxlorid va TEA ishlatilganda yuqorida keltirilgan yenol shakldagi moddani benzoilxloridning ikkinchi molekulasi bilan atsillanishi natijasida -benzoiloksibenziliden-2,3-trimetilen-3,4-digidroxinazolin-4-on hosil bо‘ladi:

-Uglerod atomiga atsillash aromatik kislotalarning boshqa xlorangidridlari (nitro-, metoksibenzoilxloridlar va b. lar) bilan ham sodir bо‘ladi. Bundan tashqari, ushbu turdagi reaksiya 2,3-tetrametilen-3,4-digidroxinazolin-4-onga ham xosdir.

n=1,2; R=H, NO₂, OCH₃
Aytib о‘tish lozimki, atsillash reaksiyasiga 2,3-penta- va -geksametilen-3,4-digidroxinazolin-4-onlar kirishmaydi. Buni mualliflar fazoviy ta’sir bilan tushuntirishgan .
2,3-Trimetilen-3,4-digidroxinazolin-4-onni benzoilxlorid bilan trietilamin ishtirokisiz atsillash qizdirish bilan olib borilganda α-xlorbenziliden-2,3-trimetilen-3,4-digidroxinazolin-4-on hosil bо‘ladi.

Bu birikma 2,3-trimetilen-3,4-digidroxinazolin-4-on xlorgidratining benzoilxlorid bilan о‘zaro ta’siri natijasida ham olingan.
Mualliflar bu birikmaning qanday hosil bо‘lishini tushuntirishmagan. Bizning fikrimizcha oraliq modda -α-gidroksibenziliden-2,3-trimetilen-3,4-digidroxinazolin-4-on benzoilxlorid ta’sirida gidroksil guruhini xlor atomiga almashtiradi.