I.2. MUSTAQILLIK DAVRI SHE’RIYATIDA POETIK FIKRNING
YANGILANISHI.
29
“She’riyatimizga 70-yillarda kirib kelgan avlodning ijodiy faoliyati uzoq payt
adabiyotimizni o‘z iskanjasiga olgan mafkura tazyiqidan birmuncha erkin tarzda
boshlandi va 80-yillar o‘rtalaridan boshlab undan, asosan, xalos bo‘lib bordi. 80-
yillar avlodi yurtimizdagi mavjud holat, xalqning fojeali ahvoli, o‘tmishi va
kelajagiga yangicha nazar soldi. Shuning natijasida bu avlod salaflaridan farqli
ravishda, vatan istiqbolini komunizm g‘oyasi bilan bog‘liq holda ko‘rmadi”
8
.
Aksincha, u g‘oya o‘z umrini yashab bo‘lganini, rasmiy mafkura shiorlari haqiqiy
holat orasida tubsiz jar hosil bo‘lganini teran his qildi va shuning natijasida
yurtning istiqbolini istiqlol bilan bog‘liq holda tassavvur qila boshladi.
Shunday
qilib, Mustaqillik davri she’riyatining fikriy yo‘nalishi,
asosan,o‘zbeklarning millat sifatidagi ma’naviy kamoloti, milliy mustaqillik, erk,
ozodlik kurashi kabi mavzular doirasida kechdi. Xususan, XX asr o‘zbeklarning
fojeali qismat, erkka, hur fikrlilikka intilgan shaxsning achchiq toleining g‘oyat
sekin o‘zgarishlarda kechgan millat ko‘rgiliklarini tarixiy jarayon sifatida poetik
o‘rganishdan boshladi. Yanayam muhimi, mafkuralashgan siyosiy madaniyat
bag‘rida chinakkam adabiyotni go‘zal poetik nafosatni, umumbashariy
qadriyatlardan biri bo‘lgan haqiqiy she’riyatni yaratdi.
Shoiro‘ziga tegishli barcha narsada yangilikka intiladi. U, avvalo, atrofni
o‘zgartiradi, shu o‘zgarishlarni taqozo etgan yoki ular tufayli paydo bo‘lgan
tuyg‘ular ifodasi orqali adabiyotni o‘zgartiradi. Va shu o‘zgargan adabiyot yana
atrofni yangilaydi. Qay birining boshqasiga hal qiluvchi ta’sir o‘tkazishini
aniqlash esa imkonsiz. O‘zbek adabiyoti ham XX asrning so‘ngi o‘n yilligida
shunday
o‘zgarishlar,inson
turmushini
yengillatishga
xizmat
qiluvchi
texnologiyalar rivoji va keskin ijtimoiy to‘ntarishlar bois o‘zaro qarama-qarshi
tuyg‘ular, orasida qoldi. Millat tarixi va adabiyotida muhim ahamiyat kasb etgan
ijtimoiy-badiiy yo‘nalish-mustaqillik davri she’riyati shu tarzda paydo bo‘ldi.
8
.
Ulug‘bek Hamdam “Yangi o‘zbek she’riyati”“Adib” Toshkent– 2012
30
Bugungi adabiy jarayonda, xususan, she’riyatda kechayotgan janr va shakliy
izlanishlar shunchaki ijodiy tajriba-poetik yangilanishning namunalari bo‘lib
qolayotgani yo‘q. Bu ayni paytda poetik fikrning ilmiy va badiiy yangilanishiga
sabab bo‘lmoqda. Muttasil kechayotgan janr va shakliy izlanishlar shoirlarning
yurak amriga, ma’naviy-intellektual ehtiyojiga aylangani boisidan ham qutlug‘
samaralar bermoqda. Voqelikni tushunish, inson va jamiyat psixologiyasini
tushuntirishda hayotiy mazmun bilan to‘liqib bormoqda. Istiqlol davri
she’riyatimiz g‘oyaviy-estetik mundarijasini belgilamoqda. Real hayotiy mazmun,
zamonga hamnafaslik, qaynoq davr ruhi istiqlol she’riyatining etakchi
xususiyatlaridan biriga aylandi.
Masalan, Mustaqillik she’riyatining asoschilaridan A.Oripov she’rlarida talqin
etilgan davr nuri-bu hurriyat nuri, millat erki, Vatan ozodligi, ezgulikning boqiyligi
bilan yorishib ketadi. Ular bir- birini to‘ldiradi, biri ikkinchisini boyitib nurlantirib
turadi. Fikriy mundarijasi hm shu tomonlama yangilanib boradi.
Hayot tantansi boshlanmish ammo
Do‘stlar nur vasliga tashlaylik nigoh,
Shu buyuk oftobning mukofotini
E’zozlab qo‘yaylik aytib shukrona
Shoir she’rlarida nur xayol obrazining quyuqligi masala mohiyatini ochib
bermaydi, albatta. Aslida nur real hayot mag‘ziga to‘liq jonli moddiy birlikdir. Shu
ma’noda, nurning jilvalari g‘oyat rang - barang. Bu hol ayniqsa nur bilan bog‘liq
sifatlarda yaqqol ko‘zga tashlanadi( porloq rangin, pok beg‘ubor, yorqin olovli, oq,
parishon, so‘lg‘in, bokira, hur, zarra va boshqalar).
Bu yerdagi fikr nur jilolarining rangdorligida emas. Balki nurning teranligi va
xushligini taminlagan hayotiyligi, tasirchanligi va nozikligida. Shu asosda nur
shoir poetik dunyosi fikrlar badiyatining teranligini isbotlaydi. Nur-ko‘zlarga
tiniqlik va yorqinlik baxsh etuvchi bir unsur emas. She’rning estetik tasir quvvatini
oshirishdek vazifasi bor, o‘zi ham anashu jarayonda teran ma’no, yangi fikr kasb
31
etadi.
“Poetik janr va shakllardagi izlanishlar qanchalik ko‘p bolsa, badiiy-ilmiy
fikrni ifodalash usullari, yo‘llari shunchalik kengligini ko‘rsatadi. Shoirlarimiz
salohiyatining daraja-miqyoslarini tasdiqlaydi. Zero, janr va shakliy izlanishlar
badiiy-falsafiy, ijtimoiy-axloqiy mazmunni berish barobarida, salohiyatining
imkoniyatlarini ham ko‘rsatadi”
9
.
Rayhonlarga chulg‘anib ketgan
Onam hidi keladi sendan.
Bilamanki, xokisorginam,
Sen hech narsa kutmaysan mendan.
Ushbu satrlar istiqlol davri she’riyatida go‘zal, benazir va betakror badiiyat
namunalarini yaratayotgan hassos shoira Halima Ahmedovaning “Vatan” she’ridan
olingan. Rayhon, tuproq obrazlariga yuklatilgan badiiy fikr Vatan tushunchasini
butkul yangicha talqin etishga olib kelgan. She’rning nechog‘liq asl she’rligini,
badiiy-estetik salohiyatini poetik obrazlar zimmasidagi ohorli mazmun belgilashga
yana bir karra ishonch hosil qilasiz. Shoira poetik obrazlarining original, ohorli
bo‘lishi uchun muttasil izlanadi. Tabassum shiviridan ungan so‘zlarni yurak
qirralarini ko‘rsatishga safarbar etadi. Shu ma’noda shoira badiiy fikrlarini ipakka
aylantirayotgandek, tuyg‘ular manzarasidan palak to‘qiyotgandek bo‘ladi.
Yorug‘likni alqayotgan sog‘inchni eslatadi.
Men tug‘ilgan kunimdan boshlab,
Talpinganim sen bo‘lding, ishon.
Sening zarra-zarralaringda
Haq jamoli bo‘ldi namoyon.
9
Yo’ldoshev Q. Yoniq so’z. – T.,Yangi asr avlodi, 2006. – B.298.
32
Tuproq-ona timsolida gavdalanadi. Barq urgan rayhonlardan onasining hidi
keladi. Tabiatga jon bag‘ishlagan, atrof-tevaragida barq urgan, tuproqqa
ko‘rkmalohat, husn-joziba baxsh etgan jamiki go‘zallik haqning tajallisidir.
Xullas, XX asr so‘ngida yurtimizda yuzaga kelgan sharoitda shaxs maqomi
o‘zgardi, ijtimoiy faollashgan yangi inson, yangicha badiiy fikr shakllandi. Yangi
insonning qalb tebranishlarini aks ettirish talabi she’riyatdan shunga mos
o‘zgarishlarni, yangilanishni taqozo etdi. Yangi inson shaxsiy turmushini
o‘zgartirishga o‘zini qodir degan fikr bilan yashaydi, aniq ijtimoiy maqsad bilan,
ertangi istiqbol haqida o‘ylab, amallarini shunga moslab yashay boshlaydi, ya’ni
ijtimoiy faollashdi. She’riyatning ijtimoiylashuvi birgina mazkur ijtimoiy natijasi
emas, ayni paytda ichki omil-inson fitrati undagi ruhiy mohiyatning ijtimoiylik
shaklida namoyon bo‘lishi bilan bog‘liqdir.
Xuddi shunday poetik fikrning yangicha badiiy namunalarini Azim Suyun
ijodida ham uchratishimiz mumkin:
Qahraton shimolning ayozin totdim,
To‘ngan tarashaday yotdim, muz qotdim.
O‘lmadim-tanimga berdi harorat –
Muhabbat, muhabbat, muhabbat.
Shakl-asarning tashqi unsurlari, uni tashkil qilgan tovushlar, tovush takrori,
ohang, ritm, so‘zlar, ularning uyg‘unligi, san’atlar, alohida she’riy bo‘laklarning
o‘zaro bog‘liqligidir. Mazmun-tabiiy ravishda quyilib kelgan muayyan ichki
o‘lchovga, musiqiylikka ega bo‘lgan, shoirning shaxsiy qoidalariga muvofiq
tartibda joylashtirilgan, biror hayotiy hodisa paydo bo‘lgan fikr, tuyg‘u, intilish,
odamlar timsoli, narsa-hodisalar, tabiat va h.k.lar tasviridir.
Qanchalar go‘zal. Hatto, band oxiridagi misra “Muhabbat, muhabbat,
muhabbat” shaklidagi bir xil so‘zlardan iborat. Ammo mavzuga yondashuv tarzi,
tuyg‘uni ifodalash yo‘sini orasidagi farq bo‘rtib turadi. Azim Suyun she’rida tasvir
oddiy, sodda, hatto, dag‘alroq, shu bilan birga go‘zal. She’r texnikasi ham
33
o‘zgacha: dastlabki ikki misra huzunini jarangsiz “sh” tovushi ifodalagan-shimol,
tarasha. Ikkinchi misra esa ichki ohangga, qofiyaga ega-yotdim, qotdim. Azoblarni
bildirayotgan ikki satrdan so‘ng yengillik, tiriklik, uyg‘oqlik ruhini namoyish
etuvchi yakuniy qism keladi. Satr mazmuniga ko‘ra uning qofiyalanishi ham
dastlabki ikki misralarnikidan alohida, ularni, demak, hazin kayfiyatni davom
ettirmaydi. Soddagina ulug‘vorlikning betakror namunasidir.
Anashu go‘zallikning ifoda qirralari shunchalar ma’nodorki, ular Azim Suyun
she’rlarida ham alohida fazilat bo‘lib bo‘y ko‘rsatadi. Ya’ni hissiy fikrning o‘ziga
xos ko‘rinishidir. Xususan, tahqirmi yoki haqoratmi, o‘lim holatimi yoki jon taslim
etish ansolarimi, badiiy so‘z anashunday fojealarni tasvirlashga majbur. Bu-uning
vazifasi.Ammo, so‘z Azim Suyun izmida o‘z burchini shunchalar xolis va nafis
ijro etishga erishdiki, tasvir obekti qanchalik noxush bo‘lmasin, ifoda go‘zalligi
bizda hayrat tuyg‘usini uyg‘otaveradi. Badiiy sozning shunchalik manzaradorligi,
ma’nodorligi fikrimizni yorug‘likka chulg‘aydi. Badiiy so‘z ana shu taxlit
go‘zalligi ila estetik quvvat, ijtimoiy ahamiyat kasb etadi.
Mustaqillik davri she’riyatida fikrning badiiy yangilanishi haqida so‘z borar
ekan, biz bugungi kunda yangilik belgisini saqlab turgan modern she’riyati haqida
gapirmasdan ilojimiz yo‘q. Endi kechagiday yoza olmaydigan shoirlar
shakllanganidek, kechagi tarzda bitilgan she’rlarni o‘qimaydigan o‘quvchilar
qatlami ham paydo bo‘ldi. Shuning uchun ham hozirgi o‘zbek modern she’riyatiga
xos xususiyatlarni aniqlash, uning milliy zaminda paydo bo‘lib, milliy ruhiyat
qirralarini aks ettiradigan estetik hodisa ekanini ko‘rsatish, fikr badiyatining
yangiligini tadqiq qilish, uning badiiyatini ta’minlagan omillarni tayin etish,
modern poetikaning sodir bo‘lish mexanizmini muayyan shoirlarning she’rlari
asosida tadqiq qilish dolzarb ilmiy muammoga aylandi. Buning uchun o‘zbek
modern yo‘nalishidagi she’riyatiga xos xususiyatlar, ularning voqe’ bo‘lish tarzi,
bu she’rlar badiiyatini ta’minlagan omillar va ularda milliy ruhning ifodalanish
yo‘llarini ilmiy tekshirish talab etiladi.
“Ijodiy qiyofalari turlicha bo‘lgan modern shoirlarning asarlaridagi milliylik,
uning ildizlari va namoyon bo‘lish tarzini tadqiq etish asnosida:
34
– o‘zbek modern she’riyatiga xos yetakchi fikriy xususiyatlarni aniqlash;
– modern she’riyatning ildizi va manbalarini tayin etish;
– hozirgi modern she’riyatning badiiyatini ta’minlagan omillarni tekshirish,
shu asosida ayilgan yangi fikrlarni o‘rganish;
– modern yo‘nalishda yozayotgan ijodkorlarning she’rlarida milliy ruh, badiiy
fikr qanday aks etganligini ko‘rsatish;
– modern yo‘sindagi shoirlar ijodidagi o‘xshash va farqli jihatlarni tadqiq
etish;
– zamonaviy she’riyatda tasavvufiy ramzlarning uchrashi, ularning namoyon
bo‘lish tarzi hamda milliy ruhni ifodalashdagi o‘rni va buning sababini tekshirish;
–ijodiy fikrlashi, olamni badiiy aks ettirish yo‘nalishlari turlicha bo‘lgan
shoirlarning asarlari misolida modern she’riyatning doimiy harakatda bo‘lgan va
o‘zgaruvchan estetik hodisa ekanligini ilmiy mavzuimiz doirasida ko‘rsatib berish
lozim bo‘ladi”
10
.
Bu borada gap ketganda o‘zbek modern yo‘nalishining yorqin vakili Faxriyor
ijodini tahlilga tortamiz. Faxriyor so‘zning nafaqat ma’noviy, balki shakily
jihatlariga ham e’tibor beradi. U so‘zni aytibgina qolmaydi, balki moddiylashtirib,
o‘quvchiga ko‘rsatadi ham. She’rning bu xildaligi kishini fikrlashga undaydi,
badiiy so‘zdan olingan taassurotni xilma-xillashtiradi. Oy haqida deyarli barcha
shoirlar she’r bitgan. Lekin Faxriyor oy haqida gapiribgina qolmay, uni
o‘quvchisilariga ko‘rsatadi ham.
Nahotki
h
i
l
o
l
mening qobirg‘amdan to‘ragan
10
.
Normatov U. Ijod sehri. – T., Sharq, 2007.
35
Insoniyat tarixida ishq-muhabbat vasfiga, sadoqat va xiyonat, ko‘ngil erki va
makr-riyo talqinlariga shunchalar ko‘p she’r atalganki, go‘yo hamma gap aytib
bo‘lingandek, sevgi lirikasining sahifalaridan joy qolmagandek tuyuladi.
Xayolimizda tug‘ilgan bu xil taassurot aldamchi. Aslida, bugungi o‘zbek
lirikasining
nurposh
qiyofasini
sevgi
lirikasisiz
tasavvur
etolmaymiz.
Hilol-uch kunlik yangi oy qobirg‘a shakliga bir qadar o‘xshaydi. Bu holat
she’rxon tuyg‘usini aniq tasavvurga aylantiradi. Modern she’riyat uchun vizuallik
maqsad emas, u yangi, tutilmagan she’riy obrazlar yaratish vositasidir.
Xayolga tolgan, hissiyotga cho‘mgan dilgir holatlar rangi tiniqligi bilan
hayratlantiradi. Bu tiriklikni anglangan va ko‘rilgan asnolari; tushuntirilayotgan
tuyg‘ularning bo‘yoqlari, fikrlayotgan holatlarning ma’nolaridir. Ular bus-butun
holda ko‘nggilning tub-tubiga cho‘kkan xayolga tolgan, fikrchan sukunatning
g‘alayoni sifatida anglashiladi. Shoir aytmoqchi hayotning har lahzasi go‘zal,
umrning har dami g‘animat, deya sukunat hayqirayotgandek bo‘ladi. Tiriklikni
qadrlashga, o‘zlikni bilish barobarida e’zozlashga, yorug‘likning g‘animatligini
unutmaslikka undayotganday tuyuladi. Shu tarzda hisssiyotga cho‘mgan holatlar
fikrlayotgandek, rangli tuyg‘ular ma’nosini o‘qishga qaratilgandek anglshiladi.
Umr-tiriklik oniy, husn-malohat kiprik qoqgunchalik o‘tginchi. Faqat ularning
fikrga aylangan ma’nolari go‘zallikning boqiy lahzalari bo‘lib xotiralarda yashab
qoladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |