Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

2. Qo`shimcha programma (utilitalar) va ularning asosiy turlari. 
Yuqorida kompyuterda foydalaniladigan asosiy programmalar majmuasi 
bilan tanishib chiqdingiz. Lekin o`z-o`zidan ma’lumki ushbu programmalar xali 
kompyuter bilan ishlash uchun unchalik yetarli emas. U xolda foydalanuvchining 
ishini yengillashtirish maqsadida yana qanday turdagi programmalar ishlatilishi 
kerak bo`ladi? Bu muammoni xal qilish uchun tashqi qurilmalarga xizmat 
qiluvchi, disklar bilan ishlovchi, ma’lumotlarni ximoyalash uchun mo`ljallanilgan 
va boshqa bir qancha turdagi programmalar xam bo`lishi mumkinligi xaqida 
fikrlab ko`ring. 
Kompyuterning ishlashini ta’minlash uchun turli qo`shimcha 
programmalar zarur bo`ladi. Masalan, kattik disk (vinchester) bilan turli ishlarni 
amalga oshirish uchun maxsus programmalar zarur. Vinchesterni bo`laklarga 
bo`lish, uning ma’lum bo`laklarini parolь bilan ximoyalash uchun Disk Manager 
deb ataluvchi programma ishlatiladi. 
Diskning xolatini tekshirish uchun esa NDD (Norton disk doctor) 
programmasi ishlatiladi. Bu programma yordamida disk segmentlari tekshirilib, 
undagi xatoliklar topiladi va bartaraf etiladi. 
Diskdagi ma’lumotlarni optimizatsiya qilish, ya’ni bir tartib bilan 
joylashtirib chiqishga xizmat qiluvchi SD (Speed Disk) programmasi mavjuddir. 
Uning yordamida diskdagi ma’lumotlar tartibga keltiriladi, bu esa diskdagi 
ma’lumotlarga murojaat qilishni yengillashtirib, kompyuter ishini tezlatadi. 
Yuqorida sanab o`tilgan programmalarni ishlatish qulay bo`lib, dialog 
darchasida hosil bo`ladigan menyu punktlaridan mosini tanlash va ishlatishdan 
iboratdir. 
Utilitlar guruxlarga birlashtirilib, ularning eng ko`p ishlatiladiganlari 
Norton Utilities, PC Tools Deluxe, Mace Utilities lar bo`lib hisoblanadi. Utilitlarni 
quyidagi tartibda guruxlarga bo`lib chiqish mumkin: 
- Upakovka qiladigan programmalar maxsus usullarni qo`llagan xolda 
ma’lumotlarni siqilgan xolda joylashtirib, ularning arxiv nusxalarini xosil qilishga 
yordam beradilar. Masalan, PKZIP, PKUNZIP va ARJ programmalari bularga 
misol bo`la oladi. 
- Disklardagi ma’lumotlarning rezerv nusxalarini xosil qiladigan 
programmalar qattiq diskka yozilgan ma’lumotlarni tezlik bilan disketlarga yoki 
strimmerlarga nusxalash uchun yordam beradilar. Masalan, Norton Backup, Fast 
Back Plus. 
- Antivirus programmalari, ular xilma-xil turdagi viruslarga qarshi 
samarali kurashish uchun xizmat qiladilaryu 
- Kommunikatsion programmalar kompyuterlararo ma’lumotlarni 
almashinish uchun ishlatiladilar. Masalan, Brooklin Bridge, DeskLink, LapLink, 
Fast Link. Telemate, Procomm, Dataline programmalari kompyuterlarning telefon 
kanallari orqali muloqot qilinishiga yordam bersa, WinFax Pro, Bit Fax, Fax It 
 
48

---

programmalari telefon ma’lumotlarini faks modem orqali uzatish imkoniyatini 
yaratadilar.  
- Kompyuterni diagnostika qilish programmalari uning konfiguratsiyasini 
va ishga layoqatliligini tekshirishga imkon beradi. Masalan, Cheeck It, ND lags, 
Control Room, System Sleuth programmalarini shu programmalar turkumiga 
kiritish mumkin. Disklarni tekshirish uchun Disk Technician Advance, Calibrate 
dasturlari qo`llanilishi mumkin. 
- Disk uchun mo`ljallanilgan programma-kesh diskdan ma’lumot o`qishni 
ancha tezlashtirishga imkon beradi, chunki ushbu xolda operativ xotirada diskning 
tez-tez ishlatilib turadigavn bo`laklarini o`z ichiga olgan kesh-bufer xosil qilinadi. 
Masalan, Smart Drive, NKache, Super PC Kwik. 
- Disklarni optimizatsiya qilish programmalari disklarda saqlanadigan 
ma’lumotlar xajmini ancha oshirishga va ma’lumotlarni tezroq topishga yordam 
beradi. Masalan, Speed Disk yoki Fast Trax programmalari. 
- Disklarni dinamik siqishtirishga imkon beruvchi programmalar disklarda 
saqlanilishi mumkin bo`lgan informatsiya xajmini ancha oshirishga yordam 
beradi. Masalan, Stacker, Double Space, Super Stir programmalari. 
- Avtonom ravishda chop qilish programmalari (skulerlar) fayllarni chop 
qilishni boshqa ishlar bilan bir vaqtda amalga oshirishga imkon beradi. Masalan, 
Print Cashe programmasi. 
- Xotirani boshqarish uchun mo`ljallanilgan operativ xotirani yaxshiroq 
boshqarish uchun ishlatiladi. Masalan, Software Carousel va Switch It 
programmalari xotiraga bir qancha programmalarni yuklashga va biridan 
ikkinchisiga osonlik bilan o`tishga yordam beradi.  
Xususiy kompyuter operatsion sistemalari, ularning turlari va 
xususiyatlari. 
Siz kompyuterni yoqqaningizda va uni ishga tushirish jarayonida barcha 
ishlar avtomatik tarzda, o`z-o`zidan bajariladi. Bu ishning qanday bajarilishi 
xaqida, qaysi programmalar majmuasi ushbu ishni bajarishi mumkinligi to`g`risida 
fikrlab oling. Ushbu muammoni xal qilishda  oldingi bo`limda olgan bilimlaringiz 
ancha asqotadi, chunki u yerda bu xaqda bir qancha foydali ma’lumotlar berilgan 
edi. Faqat oxirgi o`n yillikda EHM yordamida 1 birlik operatsiyani bajarish 
qiymati 400 baravar, bir bayt ma’lumotni saqlash qiymati esa 25 baravar 
arzonlashdi. Bularning barchasi bir tomondan texnikaviy taraqqiyot natijasida 
amalga oshgan bo`lsa, ikkinchi tomondan operatsion sistemalarning rivojlanishi 
orqali amalga oshdi. Chunki hozirgi zamon kompyuterlari yuqori tezlikda ishlashi 
bilan birga turli xildagi murakkab qurilmalar majmuini tashkil qiladi. Bunday 
sharoitda kompyuterning samarali ishi faqat tegishli operatsion sistema yordamida 
amalga oshishi mumkin. 
Hozirgi paytda keng tarqalgan operatsion sistemalar SP/M, MS-DOS, 
UNIX va Apple Macintosh, Novell, Windows-95, 98 va Windows-2000, 2002 
 
49

---

kabilardir. Masalan UNIX operatsion sistemasini yuqori kontseptual birlik ajratib 
turadi. Bu unda ishlashni sodda va qulay qilishi bilan birga uning asosida yotgan 
g`oyalar uni qabul qilishni yengillashtiradi. UNIX sistemasida ishlayotgan 
foydalanuvchi faqat uning imkoniyatlaridan foydalanmasdan, bu imkoniyatlar 
qanday amalga oshayotganini ham yaxshi tasavvur qila oladi. 
UNIX sistemasida barcha ishlar o`zaro raqobatlashuvchi jarayonlar 
to`plami ko`rinishida ifodalanadi. Jarayon esa resurslar iste’molchisi bo`lib, ish va 
boshqaruv birligi hisoblanadi. UNIX sistemasi xajmi bo`yicha kichik bo`lib, ancha 
sodda. Sistema vositalari yaqqol ifodalangan bo`lib, qulay mnemonikaga ega. 
CP/M operatsion sistemasi eng ommaviy diskli operatsion sistemalardan 
biri bo`lib, 8-razryadli mikroprotsessorlar INTEL 8080 yoki ZILOG Z80 lar 
asosida yaratilgan kompyuterlarni boshqarishga mo`ljallangan. CP/M operatsion 
sistemasining asosiy xususiyatlaridan biri-bir vaqtning o`zida bir necha 
foydalanuvchiga xizmat ko`rsatishi, ya’ni mulьtiprogramma rejimida ishlashi 
mumkin. 
Apple Macintosh (Errl Makintosh) deb nomlangan operatsion sistema xam 
mavjud bo`lib, u shu nomli firma tomonidan ishlab chiqilgan kompyuterlarga 
o`rnatish uchun mo`ljallanilgan. Uning grafik imkoniyatlari juda qulay va 
rivojlangan bo`lib, foydalanuvchi uchun katta imkoniyalar yaratadi. Lekin uning 
noqulay tomonlaridan biri boshqa operatsion sistemalar va IBM turidagi 
kompyuterlar bilan mos tushmasligidir.   
Lekin ushbu operatsion sistemalar orasida eng ko`p tarqalgani va keng 
iste’molchilar tomonidan keng miqyosda qo`llaniladigan shak-shubxasiz 
maykrosoft kompaniyasi tomonidan ishlab chiqarilgan Windows turidagi 
operatsion sistemadir, chunki mamlakatimizdagi asosiy mashina parki xuddi shu 
operatsion sistema yordamida faoliyat ko`rsatadi. Uning asosiy harakteristikalari 
va ko`rsatgichlarini keyinroq ko`rib chiqamiz. 
4.Diskli operatsion sistemaning asosiy operatorlari va ularning ishlatilishi. 
Fikrlab ko`ringchi, nega ushbu operatsion sistema eng ko`p miqyosda 
tarqalgan va hozirga qadar xam u ko`pchilik tomonidan qo`llaniladi? U qanday 
imkoniyatlarni amalga oshirib berishi mumkin? Uning qanday yaxshi tomonlari va 
kamchiliklari mavjud? MS DOS qanday ma’noni bildiradi va u qaysi firmaning 
maxsuloti? 
MS-DOS operatsion sistemasi sizning kompyuter bilan muloqot 
qilishingizni ta’minlaydi. U bir qancha programmalar to`plamini o`z ichiga oladi 
va bu programmalar sizni kompyuter va uning qurilmalari bilan muloqotda 
bo`lishingizga imkon beradi. 
MS-DOS - diskli operatsion sistema. U egiluvchan disk va vinchesterda 
saqlanishi mumkin. 
 
50

---

MS-DOS operativ xotiraga ko`chirib yozilgandan so`ng, siz o`zingizda bor 
programmangizni ishga tushira olishingiz mumkin. Ushbu programmalar barchasi 
MS-DOS boshqaruvi ostida ishlaydi. 
MS-DOS ni xotiraga ko`chirish va qayta ko`chirish disk yoki vinchesterda 
amalga oshiriladi. MS-DOS ni vinchesterdan ko`chirishdan oldin disk o`qish 
qurilmasining bo`shligiga ishonch hosil qilish kerak (diskli qurilmada egiluvchan 
disk bo`lmasligi kerak), aks holda kompyuter MS-DOS ni diskdan ko`chirishga 
harakat qiladi. 
MS-DOS ni disketdan yuklash uchun MS-DOS joylashgan diskni disk 
qurilmasiga joylash kerak. MS-DOS ni birinchi marta xotiraga ko`chirish 
kompyuter yoqilganda avtomatik ravishda amalga oshadi. 
MS-DOS ni ko`chirish vaqtida kompyuter joriy sana va vaqtni kiritilishini 
so`raydi, bunday savollarga "ENTER" klavishi orqali javob berish mumkin, yoki 
talab qilinayotgan axborotlarni kiritish mumkin. Ular quyidagicha kiritiladi: 
 sana -"oy-kun-yil" "ENTER" 
 vaqt -"soat:minut" "ENTER" 
 Ekranda MS-DOS ga taklif belgisining 
 A:> 
ko`rinishda chiqishi MS-DOS ni xotiraga ko`chirish tugallanganligi va 
kompyuterning buyruq bajarishga tayyor ekanligini bildiradi. Albatta A:> dan 
so`ng kursor joylashgan bo`ladi (agar yuklash qattiq diskdan amalga oshirilgan 
bo`lsa A:> ning o`rniga C:> chiqadi). 
Diskli operatsion sistemaning quyidagi ososiy buyruqlarini keltirishimiz 
mumkin (har qanday buyruqni terishdan oldin A yoki C:\> simvollarini 
kiritishingiz lozim bo`lishini esingizdan chiqarmang): 
C:\>Dir   - joriy kataloglar ruyxatini chiqarib berish.  
C:\>Ver – DOS ning qaysi versiyasi o`rnatilganligini ko`rsatadi; 
C:\>mouse – operatsion sistemaga sichqoncha o`rnatilganini ko`rsatadi; 
C:\>mem – operativ xotirani taqsimlanishini ko`rsatib beradi; 
Cls – ekranni tozalash buyrug`i; 
Doskey – buyruq qatorini taxrirlash redaktorini ishga tushirish; 
Type – faylni ekranda ko`rish; 
Copy – nusxalashtirish buyrug`i; 
Line number: - buyruq qatori nomurini ko`rsatish; 
Prompt – joriy diskovodning nomini aniqlashga yordam beradi. Masalan 
agarda Prompt Extiyot bo`l! $d $t $p$g degan ma’lumot kiritilsa ekranda quyidagi 
axborot ko`rinadi: 
 
51

---

Extiyot bo`l! 09-08-2003 14:08:25 S:\DOS>  
Data – joriy sanani ko`rsatadi; 
Time – joriy vaqtni ko`rsatadi; 
Help – xoxlagan buyruq bo`yicha yordam olish mumkin. Ushbu buyruq 
Help – dan keyin ko`rsatiladi; 
Masalan, Copy /? yoki fasthelp Copy buyruqlari  tez va qisqa yordam olish 
uchun ishlatiladi. 
Dosshell – ushbu nomli qobiqni ishga tushirish uchun ishlatilishi mumkin; 
Label – diskning nomini bilish, o`zgartirish yoki nom berish mumkin; 
Format – diskni formatlashtirish buyrug`i; 
Diskcopy a:  b:  - diskdan nusxa olish buyrug`i; 
MD – yangi katalog tuzish buyrug`i; 
CD – katalogni o`zgartirish buyrug`i; 
Tree – joriy katalogning tuzilishini ko`rish; 
Move – kataloglarning nomlarini o`zgartirish; 
Agarda siz WINDOWS operatsion sistemasidan MS DOS  ga chiqmoqchi 
bo`lsangiz, PUSK – Programmы - Standartnыe-Komandnaya stroka 
imkoniyatlarini ketma-ket tanlashingiz kerak bo`ladi.