Мавжуд бўлиш температураси, 0C
|
Кристалл панжарасининг тури
|
Кальций (Cа)
|
α
β
γ
|
250 гача
250 дан 464 гача
464 дан 851 гача
|
Ёқлари марказлашган куб,
Атомлари зич жойлашган гексагонал,
Ҳажми марказлашган куб
|
Кобальт (Cо)
|
α
β
|
450 гача
450 дан 1493 гача
|
Атомлари зич жойлашган гексагонал,
Ёқлари марказлашган куб
|
Марганецго (Мн)
|
α
β
γ
δ
|
727 гача
727 д ан 1095 гача
1095 дан 1134гача
1134 дан 1244гача
|
Мураккаб куб,
Мураккаб куб,
Ёқлари марказлашган театрагонал,
Ҳажми марказлашган куб,
|
Темир (Фе)
|
α (β, δ)
γ
|
911 гача ва 1392 дан 1539 гача
911 дан 1392 гача
|
Ҳажми марказлашган куб,
Ёқлари марказлашган куб ,
|
Титан (Ти)
|
α
β
|
882 гача
882 дан 1725 гача
|
Атомлари зич жойлашган гексагонал,
Ёқлари марказлашган куб ,
|
Уран (У)
|
α
β
γ
|
668 гача
668 дан 720 гача
720 дан 1132 гача
|
Ортогонал,
Тетрагонал,
Ҳажми марказлашган куб
|
Сирконий (Зр)
|
α
β
|
867 гача
867 дан 1860 гача
|
Атомлари зич жойлашган гексагонал,
Ёқлари марказлашган куб
|
Қалай (Зн)
|
α
β
|
18 гача
18 дан 232 гача
|
Олмос типидаги куб,
Ҳажми марказлашган театрагонал
|
Таҳлилий блок
Бу блок маълумотлар блокининг давомий қисми бўлиб, асосан ўқувчиларни мустақил равишда ишлашга, уларни маълумотлар блокида киритилган ахборотларни таҳлил қилиш, ўз фикрларини изоҳлашга ўргатишга қаратилган. Талабалар гуруҳларга бўлиниб қуйидаги саволларни таҳлил қиладилар ва изоҳлайдилар:
1. Киристалланиш деб нимага айтилади?
2. Металларнинг бирламчи кристалланиши деб нимага айтилади?
3. Аллатропик ўзгариш деб нимага айтилади?
4. Металларнинг иккиламчи кристалланиши деб нимага айтилади?
5. Кристалланиш жараёни нимага боғлиқ бўлади?
6. Кристалланишда қандай нуқсонларга дуч келинади? Информацион-услубий таъминот
1. Ю. С. Козлов, Материалшунослик.Тошкент, Ўқитувчи-2004й.
2. А.С. Тўрахонов, Металлар технологияси. Тошкент, Ўқитувчи-1999й.
3. Н.Ф. Ўринов, А.А.Норқулов, М.Ҳ.Саидова Материалшунозлик ва конструкцион материллар технологияси. Тошкент, Фан – 2003й.
4. В.М.Зуев. Металларга термик ишлов бериш. Тошкент Фан – 2003
5. С.Д.Нурмуродов, А.Н.Набиев, А.А.Норқулов Материалшунослик ,Тошкент, Ўқитувчи -2004й.
6.В.А..Нурбобоев.Материалшунослик асослари. Тошкент, Зиё- 2006й
7 М.Абраев, М.С.Дунавшин. Контакли пайвандлаш технологияси ва жиҳозлари. Тошкент,Турон-Иқбол,-2006й.
3. Мавзу: Қотишмалар ва уларнинг тузилиши.
Модулнинг максади:Қотишмаларнинг таркибий тузилмаси, хоссалари,
ташкил этувчилар,механик аралашмалар ,қаттиқ эритмалар билан танишиш;
Билим
|
Куникма
|
Қотишмалар ҳақида маълумотга эга бўлиши;
|
Қотишмалар ҳақида маълумотларни изоҳлай олиши;
|
. Механик аралашмаларни;.
|
. Механик аралашмаларни тушунтириб бера олиши:
|
Кимёвий бирикмаларни.
|
Кимёвий бирикмаларни таҳлил қила олиши;.
|
Қаттиқ эритмалар ҳақида маълумотга эга бўлиши;
|
Қаттиқ эритмаларни таҳлил эта олиши;.
|
Модуль бирлигининг мазмуни
Маълумотлар блоки
Техникада қотишмалар махсус печларда бир ёки бир неча металларни ёхуд металлоидларни қўшиб эритиш йўли билан ҳосил қилинади. Элементларнинг бундай мураккаб қотишмасига чўян, пўлат, бронза, дуралюминий, жез (латун) ва бошқалар мисол бўла олади. Баъзи қотишмалар шу қотишма таркибига кирувчи элементлардан тайёрланган кукунлар аралашмасини махсус қолипларда пресслаш орқали олинган маҳсулотни (таркибига қараб) 110-14030C ҳароратда қиздириш йўли билан ҳам ҳосил қилинади.
Бундай қотишмаларга кескичлар учун ишлатиладиан қаттиқ қотишма пластиналари ва кўпгина метал-керамик деталлар мисол бўла олади.Қотишмаларнинг хоссалари уларнинг кимёвий таркибига ва ички тузилишига боғлиқ.Қотишмаларнинг таркибига кирувчи элементларнинг турига,миқдорига ва ўзаро муносабатига кўра уларда: механик аралашма, кимёвий бирикма ва қаттиқ эритма ҳосил бўлиши мумкин.
1. Механик аралашма. Механик аралашмада элементлар анча яхши аралашган бўлади. Масалан, бўр кукуни билан олтингугурт кукуни яхши аралаштирилиб, аралашмага лупа орқали қаралса, унда бўр доналари билан олтингугурт доналари алоҳида-алоҳида эканлигини кўриш мумкин. Бундай аралашмага қўрғошин билан сурьма, альюминий билан кремний қотишмалари мисол бўла олади.Механик аралашмада таркиб топган қотишма эвтектив қотишма ёки тўғридан-тўғри эвтектика деб аталади.
Эвтектика сўзи грекча эвтектос сўзидан олинган бўлиб, унинг маъноси осон эрувчан демакдир. Қўрғошин билан сурьма қотишмасида эвтектика 87% Пб ва 13% Сб дан иборат. Бу қотишманинг эриш ҳарорати 2460C га тенг,ҳолбуки,сурьманинг эриш ҳарорати 6300 C га қўрғошинники эса 3270C га тенгдир . Демак, эвтектика муайян ҳароратга эрувчи,эриш ҳарорати эса қотишма таркибига кирувчи элементларнинг эриш ҳароратида паст механик аралашмадир.Эвтектика қотишмаларнинг тузилиши бир текис кристаллари майда бўлганлигидан улар яхши механик ва техналогик хоссаларга эга.
2. Кимёвий бирикма. Кимёвий бирикмалар қотишма таркибига кирувчи элементларнинг ўзаро кимёвий бирикиши натижасида ҳосил бўлади. Бундай бирикмаларнинг таркибини кимёвий формула билан ифодалаш мумкин. Масалан, темирнинг маълум миқдордадги углерод билан бирикиши натижасида ҳосил бўладиган темир карбиди (Фе3C) кимёвий бирикмага мисол бўла олади.
3. Қаттиқ эритма. Маълумки, суюқ металлар бири иккинчисида эрий олади. Эритувчи металлда эрувчи металл атомлари, худди қанднинг сувда эриш жараёни сингари, бир текис тарқалади. Кўпгина металларда қаттиқ эритмалар ҳосил қилиш хусусияти бор. Масалан, темер углерод, никель, марганес, кремний ва бошқа элементлар билан, мис эса никель, рух, алюминий, кремний ва бошқа элементлар билан қаттиқ эритма ҳосил қила олади.Агар қаттиқ эритма таркибига кирувчи элемент атомлари диаметрларининг фарқи 15% дан ортиқ бўлмаса, эрувчи элемент атомлари эритувчи элементнинг исталган жойидаги атоми билан ўрин алмаша олади. Бу тузилишидаги қаттиқ эритмалар кўпинча қотишмаларда учрайди. Буларга темир билан хром, никель, марганес қотишмалари мисол бўла олади. Қаттиқ эритмалар ҳосил бўлишининг яна бир тури шундан иборатки, эрувчи элемент атомлари эритувчи элементнинг кристалл панжарасидаги атомлар оралиғига кириб боради, яъни сингади.Бундай қаттиқ эритмаларга темир билан углерод, темир билан азот қотишмалари мисол бўла олади.
Таҳлилий блок
Бу блок маълумотлар блокининг давомий қисми бўлиб, асосан ўқувчиларни мустақил равишда ишлашга, уларни маълумотлар блокида киритилган ахборотларни таҳлил қилиш, ўз фикрларини изоҳлашга ўргатишга қаратилган. Талабалар гуруҳларга бўлиниб қуйидаги саволларни таҳлил қиладилар ва изоҳлайдилар:
1. Қотишмалар деб нимага айтилади?
2. Механик аралашма деб нимага айтилади?
3.Кимёвий бирикмалар нима билан ифодаланади? Информацион-услубий таъминот
1. Ю. С. Козлов, Материалшунослик.Тошкент, Ўқитувчи-2004й.
2. А.С. Тўрахонов, Металлар технологияси. Тошкент, Ўқитувчи-1999й.
3.Н.Ф.Ўринов,А.А.Норқулов,М.Ҳ.Саидова Материалшунозлик ва конструкцион материллар технологияси. Тошкент, Фан – 2003й.
4. В.М.Зуев. Металларга термик ишлов бериш. Тошкент Фан – 2003
5. С.Д.Нурмуродов, А.Н.Набиев, А.А.Норқулов Материалшунослик ,Тошкент, Ўқитувчи -2004й.
6.В.А..Нурбобоев.Материалшунослик асослари. Тошкент, Зиё- 2006й
7 М.Абраев, М.С.Дунавшин. Контакли пайвандлаш технологияси ва жиҳозлари. Тошкент,Турон-Иқбол,-2006й.
4. Мавзу: Металларнинг хоссалари:физикавий, кимёвий, механик ва технологик.
Do'stlaringiz bilan baham: |