Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

 

 

II BOB. Duduqlanuvchi bolalarda mustaqil nutqni rivojlantirish usullari. 

2.1. Duduqlanuvchi bolalarni kо„rikdan о„tkazish. 

Logopedik  nuqtai  nazaridan  xulosa  chiqarish  jarayonida  quyidagilar  hisobga 

olinadi:  duduqlanish  shakli  (tonik,  klonik,  aralash),  tortishish  turlari  (nafas  olish  va 

chiqarishdagi,  tovushli,  talaffuzli,  aralash),  duduqlanish  darajasi  (yengil,  о‗rtacha, 

og‗ir),  nutq  sur‘ati  (sekinlashgan,  jadallashgan,  tez  gapirish,  taxilaliyaning  borligi), 

duduqlanish  bilan  birga  keladigan  dislaliya,  dizartriyaning  yengil  shakli,  nutqning 

umumiy  rivojlanmay  qolishi,  harakatlantiruvchi  vositalar  faoliyatining  holati, 

duduqlanish  ruhiy  alomatlarinint  bor-yо‗qligi  va  ifodaliligi:  nutqdan  chuchish 

(logofobiya),  harakatlantiruvchi  kuch  va  nutqdagi  xiylalar,  embolofraziya,  nutq 

uslubining о‗zgarishi  va  boshqalar,  duduqlanish  jarayonidagi  hayajonlanishning  bor-

yо‗qligi, hayajonlanishga nisbatan munosabat. Nutq jarayoniga e‘tiborni jalb etish va 

uning  duduqlanishga  ta‘siri,  murakkab  nutq  jarayonining  duduqlanishga  ta‘siri, 

duduqlanuvchining  xususiy-ruxiy  jihatlari,  о‗yinli  faoliyatning  xususiyati,  о‗quv 

faoliyatiga munosabat, duduqlanishini keltirib chiqaradigan vaziyatlar doirasi. 

Logopedik  xulosa  tabaqalashtirib  aniqlashni  amalga  oshirishga  va 

duduqlanishni  boshqa  nutqiy  zaiflashuvlardan  (taxilaliya,  dizartriya,  fiziologii 

xarakterdagi nuqsondan) ajratib olishga, shuningdek duduqlanishning turli shakllarini 

bir-biridan  farqlashga  imkoniyat  yaratadi.  Duduqlanuvchiniat  atroflicha  о‗rganish 

ma‘lumotlari uning tabiatini aniqlashga imkon beradi. 

Duduqlanishning  turlicha  kо‗rinishlari,  uning  ruhiy  xususiyatlarining 

mavjudligi va  har  bir  duduqlanuvchining xulq-atvori  barcha guruh bilan  bosqichma-

bosqich  logopedni  ish  olib  borish  sharoitida  har  bir  duduqlanuvchi  bilan  alohida 

logopedik ish olib borishning vositalari, usullari va yо‗nalishlaridagi muhim jihatlarni 

ham belgilaydi. 

---

 

 

Duduqlanishni  bartaraf  qilishni  oldindan  aytish  kо‗pgina  shart-sharoitlarga, 

birinchi  navbatda  uning  mexanizmlariga,  atroflicha  ta‘sir  kо‗rsatishning  boshlanish 

muddati va undan tо‗liq qо‗llanilishiga, yosh xususiyati va hokazolarga borliqdir. 

Yosh  qanchalik  kichik  bо‗lsa,  umumiy  xatti-harakat  qanchalik  faol  va  dadil 

bо‗lsa,  nutq  a‘zolarining  qanchalik  ham  bо‗limlari  tortishgan  va  tortishishning  о‗zi 

ham  nechog‗li  zaif bо‗lsa,  ruhiy  buzilishlar  qanchalik  kam  bо‗lsa, oldindan  aniqlash 

shunchalik ijobiy bо‗ladi. Tug‗ma xastalik yoki neyropatiya oqibatida rivojlanadigan, 

shuningdek  tashqi  ta‘sirlarsiz  paydo  bо‗lgan  duduqlanishni  oldindan  aytish  yaxshi 

samara  beravermaydi.  Bu  yerda  aksariyat  hollarda  qaytalanish  bо‗ladi.  Tovush 

tortishishlaridan  kо‗ra  nafas  olishdagi  tortishishlar  tezroq  о‗tib  ketadi,  tonik  shaklga 

nisbatan  klonik  shakl  yengil  bartaraf  bо‗ladi  chunki  klonik  tortishishlar  miya 

qobig‗ini  qо‗zg‗atish  uchun  xosdir.  Binobarin,  tonik  tortishishga  nisbatan  ularga  II 

signal  sistemasi  orqali  ta‘sir  etish  yengil  kechadi,  tonik  tortishishlarda  ham  miya 

kobig‗ini  qо‗zg‗atuvchilari  bо‗ladi,  ularga  ta‘sir  kо‗rsatish  qiyin  kechadi.  Oldindan 

aytish ma‘lum miqdorda bolaning shaxsiga, logopedning shaxsi va uning mahoratiga 

bog‗liq bо‗ladi. 

2—4  yosh  juda  qulay  hisoblanadi  (qulay  shart-sharoitlarni  yaratish  oson 

ketadi, bunda duduqlanishning hosil bо‗lgan muddati ham kam bо‗ladi). 10—16 yosh, 

pubertat bosqichi eng qulay muddat hisoblanadi (ruhiy jihatdan kо‗ngilning nozikligi, 

erkinlikka,  mustaqillikka  intilish,  odamovilik  va  shaxsning  boshqa  salbiy 

xususiyatlari). Yо‗qolib ketgan duduqlanishlar kо‗pincha yashirin holda saqlanadi va 

noxush shart-sharoitlarning yuzaga kelish paytida qaytalanishga tayyor turadi.  

Kо‗p  hollarda  duduqlanuvchilarning  yaxshi  sotsial  sharoitdagi  nuqsonlarini 

oldindan aytish mumkin bо‗ladi. 

Bizning mamlakatimizda duduqlanishning oldini olish yuzasidan keng va har 

tomonlama ishlar olib boriladi. Dastlab bunday ish bola tug‗ilishidan oldin ota-onalar 

bilan  olib  boriladi.  Bunda  bola  tug‗ilganidan  sо‗ng  unga  salbiy  ta‘sir  kо‗rsatishi 

mumkin  bо‗lgan  omillardan  ogohlantirishni  (boshni  lat  yeyishidan  saqlash,  burun-

---

 

 

halqumni  tartibli  saqlash  og‗iz  bо‗shlig‗iga  zarar  yetkazmaslik,  surunkali 

kasalliklarga  yо‗l  qо‗ymaslik,  о‗z  vaqtida  davolanish,  adenoidlar  kо‗payishini 

bartaraf etishni) maqsad qilib qо‗yiladi. Og‗zaki nutq taqlid qilish orqali rivojlanishi 

sababli  bola  uchun  duduqlanuvchi,  taxilaliyali,  gap  orasida  tug‗iladigan  va  boshqa 

nutqiy  nuksonli  shaxslar  yomon  ta‘syr  kо‗rsatishi  mumkin.  Bolalarning  muloqotga 

bо‗lgan  о‗rinishlarini  rag‗batlantirish,  lekin  haddan  ortiq  og‗ir  nutqdan  saqlash 

tavsiya  etiladi.  Asabiylanishga  moyil  bо‗lgan  bolalar  uchun  juda  tinch  sharoig 

yaratish:  nutqiy  muloqot  va  shovqinln  о‗yinlarni  cheklash,  yangi  о‗yinchoqlar  berib 

о‗rgatmaslik, ular atrofida kо‗pchilikning tо‗planishiga yо‗l qо‗ymaslik zarur. 

Bola maktabga borgan paytda duduqlanish paydo bо‗lishi yoki uning yangidan 

qaytalanishi  mumkin.  Shuning  uchun  maktabda  о‗qish  yillarida  ham  duduqlanishni 

oldini olish zarur. Bolalarni tо‗satdan chaqirmaslik va ularni tezda javob qaytarishga 

majbur  qilmaslik  sinfda,  duduqlanuvchi  atrofida  yaxshi  muhitni  tashkil  etish;  ota-

onalar, muallimlar va boshqalarga logopedik bilimlar berish tavsiya etiladi. 

Lubertat  davrida  о‗smirning  asab  sistemasi  holatiga,  uning  atrofdagilar  bilan 

о‗zaro  munosabatiga;  о‗zini  shaxe  sifatida  namoyon  etishdagi  о‗xshash  usullar  va 

hokazolarga  e‘tibor  beriladi.  О‗smirning  asab-ruhiy  holatidagi  turli  xil  chetga 

chiqishlar, asab faoliyatidagi, hisobiy-irodaviy sohada zо‗riqish, о‗ziga notо‗g‗ri baho 

berish,  shaxsda  salbiy  xususiyatlarning  kо‗payib  ketishi  duduqlanish  paydo  bо‗lishi 

yoki uning qaytalanishiga sabab bо‗lishi mumkin. 

Ana  shu  sabablardan  kelib  chiqib,  duduqlanishning  qaytalanishini  oldini 

olishga alohida e‘tibor berish maqsadga muvofiqdir. Duduqlanishning qaytalanishida 

quyidagi  sabablarni  kо‗rsatish  mumkin:  yomon  sotsial-maishiy  shart-sharoitlar 

(asabiylashish  holati,  bola  bilan  qо‗pol  muomalada  bо‗lish,  о‗qish,  qо‗shimcha 

mashg‗ulot  va  ish  bilan  asab  sistemasini  haddan  ortiq  charchatib  qо‗yish,  ruhiy 

zо‗riqish);  logopedik  mashg‗ulotlar  jarayonida  muvaffaqiyatlarni  yetarlicha  puxta 

mustahkamlamaslik,  shifoxonaga  joylab  davolashning  yо‗lga  qо‗yilmagani, 

duduqlanuvchining  shaxsi  qayta  tarbiyalanmasligi;  duduqlanish  paydo  bо‗lgan 

---

 

 

zaminni  yetarlicha  tо‗liq  bartaraf  etmaslik,  bunga  misol  qilib  asabiylashish,  his-

hayajonlarni  bostirish,  atrofdagilar  bilan  asabiy  munosabatda  bо‗lish,  sekin  о‗tib 

ketadigan  surunkali  kasalliklar  va  boshqalarni  keltirish  mumkin;  asab  sistemasini 

ishdan  chiqaradigan  kasalliklar;  ruhiy  shikastlanish,  duduqlanishi  yо‗qolgan  bolaga 

atrofdagilarning befarq munosabatda bо‗lishi; faoliyat tartibining, shuningdek uxlash, 

ovqatlanish,  dam  olish  tartiblarining  buzilishi;  bartaraf  etilmagan,  jarohatlantiruvchi, 

doimiy ta‘sir kо‗rsatuvchi omil, masalan, ota yoki onaning duduqlanishi va hokazolar. 

Duduqlanish  qaytalanishining  yuqoridagi va boshqa  sabablarini  bilgan holda, 

logoped logopedik mashg‗ulotlar jarayonida ham, ular tugaganidan keyin ham doimiy 

profilaktik ishlarni olib boradi.