Ўзбекистон республикаси банк-молия академияси

2-жадвал.
2020 йилда хориж мамлакатларининг бюджет кўрсаткичлари, млрд. АҚШ доллар.

№	Мамлакат номи		ЯИМ	Бюджет даромадларии	Бюджет харажатлари	Бюджет профицити (+), дефицити (-)	Фоизда (ЯИМга нисбатан)
1		United States	20 805,05	5 923,83	9 818,53	- 3 894,71	-18,72
2		China	14 869,54	3 622,31	5 388,81	- 1 766,50	-11,88
3		Germany	3 777,79	1 729,22	2 038,25	- 309,02	-8,18
4		Japan	4 920,30	1 666,45	2 362,68	- 696,22	-14,15
5		France	2 551,23	1 334,94	1 609,71	- 274,77	-10,77
6		United Kingdom	2 638,94	966,41	1 400,78	- 434,37	-16,46
7		Italy	1 848,51	863,79	1 103,72	- 239,94	-12,98
8		Canada	1 600,59	598,43	917,27	- 318,84	-19,92
9		Spain	1 247,74	481,95	657,75	- 175,81	-14,09
10		India	2 593,97	468,74	807,77	- 339,03	-13,07
11		Russia	1 462,68	468,65	546,03	- 77,38	-5,29
12		Australia	1 335,09	459,55	593,86	- 134,31	-10,06
13		Brazil	1 363,93	382,44	611,31	- 228,87	-16,78
14		Korea, South	1 584,29	363,12	414,45	- 51,33	-3,24
15		The Netherlands	886,05	352,60	430,22	- 77,62	-8,76
16		Mexico	1 040,38	254,26	314,60	- 60,34	-5,80
17		Belgium	503,59	251,40	308,55	- 57,16	-11,35
18		Sweden	529,05	251,01	282,22	- 31,21	-5,90
19		Poland	581,12	236,46	297,25	- 60,79	-10,46
20		Switzerland	707,53	234,45	264,23	- 29,79	-4,21
21		Austria	432,90	209,67	252,52	- 42,86	-9,90
22		Norway	365,36	196,14	202,68	- 6,54	-1,79
23		Saudi Arabia	681,16	193,05	264,98	- 71,93	-10,56
24		Turkey	649,28	188,26	239,42	- 51,16	-7,88
25		Denmark	339,45	180,29	193,83	- 13,54	-3,99
26		Finland	267,97	142,22	160,54	- 18,33	-6,84
27		Israel	383,31	128,87	178,47	- 49,60	-12,94
28		Indonesia	1 089,62	128,55	197,31	- 68,76	-6,31
29		Argentina	382,65	126,41	170,11	- 43,70	-11,42
30		Thailand	509,29	107,05	133,59	- 26,53	-5,21
31		Czech Republic	242,04	98,26	115,93	- 17,67	-7,30
32		Taiwan	635,96	94,21	123,78	- 29,57	-4,65
33		Greece	194,46	93,89	111,37	- 17,48	-8,99
34		Portugal	221,74	93,43	111,95	- 18,52	-8,35
35		Ireland	398,80	93,22	117,15	- 23,93	-6,00
36		United Arab Emirates	353,86	92,06	127,10	- 35,03	-9,90
37		South Africa	282,65	76,43	116,12	- 39,68	-14,04
38		New Zealand	193,50	72,53	90,43	- 17,90	-9,25
39		Romania	248,71	72,09	95,94	- 23,85	-9,59
40		Egypt	361,83	69,33	96,43	- 27,10	-7,49
41		Colombia	264,85	68,81	93,92	- 25,11	-9,48
42		Malaysia	336,43	68,11	90,08	- 21,97	-6,53
43		Bangladesh	332,32	67,97	90,57	- 22,60	-6,80
44		Hungary	149,93	65,69	78,10	- 12,41	-8,28
45		Philippines	367,54	63,25	92,88	- 29,62	-8,06
46		Kuwait	108,68	61,17	70,40	- 9,23	-8,49
47		Singapore	337,54	59,68	96,03	- 36,35	-10,77
48		Vietnam	340,71	57,84	78,35	- 20,51	-6,02
49		Iran	606,78	57,27	115,46	- 58,19	-9,59
50		Hong Kong	341,41	57,18	97,44	- 40,25	-11,79
51		Ukraine	142,25	55,61	66,72	- 11,11	-7,81
52		Iraq	178,07	54,76	85,97	- 31,22	-17,53
53		Qatar	147,79	52,25	47,77	4,48	3,03
54		Chile	245,27	50,66	72,02	- 21,36	-8,71
55		Slovakia	90,55	43,11	51,12	- 8,01	-8,84
56		Pakistan	284,23	42,95	65,72	- 22,77	-8,01
57		Algeria	147,28	41,47	58,40	- 16,92	-11,49
58		Peru	195,72	35,87	54,29	- 18,42	-9,41
59		Kazakhstan	165,88	29,58	38,32	- 8,74	-5,27
60		Angola	62,67	11,24	13,00	- 1,76	-2,81

Манба: https://en.wikipedia.org.
Бундай сиёсатда қуйидагилар назарда тутилади: мамлакат молиявий ресурсларининг салоҳияти доирасида молиявий чора-тадбирларнинг аниқ дастурининг мавжудлиги; бюджет тақчиллигининг ривожланишини мониторинг қилиш ва уни қоплаш манбаларини излаб топиш; муҳим иқтисодий самара берадиган фаолият учун бюджет маблағларини ажратиш. Бюджет тақчиллигиини молиялаштиришнинг учта асосий усули мавжуд: бюджет тақчиллигини монетизация қилиш; ташқи қарзлар орқали молиялаштириш; ички қарзлар орқали молиялаштириш. Давлат бюджети тақчиллигини монетизация қилиш одатда ташқи ва ички қарзлар орқали молиялаштириш имкониятлари мавжуд бўлмаган ҳолларда қўлланилади. Молиялаштиришнинг бу усули Марказий банкнинг валюта заҳиралари бўлмаганда мақсадга мувофиқдир.
Бюджет тақчиллигини ташқи молиялаштириш мабалари учун муқобил имкониятлар (масалан, чет элдан беғараз субсидиялар олиш ёки узоқ муддатли паст ставкаларда имтиёзли кредитлар) энг жозибадор ҳисобланади, бундай ҳолда, дефицит нафақат иқтисодиётга салбий таъсир кўрсатмайди, балки бундай молиялаштириш ресурслардан самарали фойдаланиш билан боғлиқ бўлса, жуда фойдали бўлиши мумкин. Кўпинча, имтиёзли молиялаштириш имкониятлари сезиларли ташқи қарз туфайли чекланган ёки асосан самарасиз мақсадлар учун ишлатилади-пенсия тўловлари учун, давлат аппаратини ошириш ва бошқалар (Бликанов, 2017). Уларнинг ташқи субсидиялари кафолатланган ички молиялаштириш манбалари етишмаслиги фонида тўхтатилса, бундай қўшимча бюджет харажатлари тезда камайтирилмайди, бу эса бюджет ва солиқ соҳасидаги умумий кескинликни оширади. Бюджет тақчиллигини ташқи молиялаштириш монетизациясига қараганда камроқ инфляцияга айланади, чунки ички бозорда товарларни етказиб бериш, ташқи кредитлар импортни кенгайтириш учун ҳисса қўшадиган даражада ошади. Бюджет тақчиллигини ички қарз орқали молиялаштириш кўпинча монетизация учун анти-инфлацион муқобил сифатида қаралмайди. Бироқ, молиялаштиришнинг бу усули инфляциянинг ошиши хавфини бартараф этмайди, фақат бу ўсишни қолдиради. Агар аҳоли ва тижорат банклари ўртасида давлат заёмлари жойлаштирилса, инфляцион танглик улар Марказий банкка қўйилгандагига нисбатан заифроқ бўлади. Давлат заёмларини бюджетдан ташқари фондларга (пенсия, суғурта ва ҳ.к.) мажбурий паст (ва ҳатто салбий) фоиз ставкаларида жойлаштириш, бюджет тақчиллигини ички қарзли молиялаштириши моҳиятан қўшимча солиқ механизмига айланади. Бундан ташқари, фоиз ставкаларининг юқори даражаси ва давлат бюджети тақчиллигининг сезиларли ҳажми билан вақт ўтиши билан давлат ички қарзининг ЯИМдаги улушининг кескин ошиши муқаррар, айниқса, иқтисодий ўсишнинг паст суръатларида. Ички қарз юкининг ошиши унга хизмат кўрсатиш бўйича давлат харажатлари улушини оширади, бу ҳам бюджет тақчиллиги, ҳам давлат қарзининг ўз-ўзидан ўсишига олиб келади. Бу молия соҳасидаги кескинликни камайтириш ва инфляция даражасини барқарорлаштириш имкониятларини жиддий чеклайди.
Умуман, бюджет тақчиллигини ички қарзли молиялаштириш бу фақат қуйидаги ҳолларда нисбатан мўътадил харажатлар билан боғлиқ бўлади: хусусий секторга кредитлар беришни назорат қилиш қийинлиги; ички таклиф нисбатан эластик; ташқи қарз молиялаштириш ташқи қарз юки туфайли нисбатан қиммат ёки чекланганда, мавжуд ички қарз аҳамиятсиз бўлади; ўтиш даври билан бирга инфляция юқори даражага етади ёки мутлақо муқаррар кўринади.
Аммо бюджет тақчиллиги давлатнинг иқтисодий сиёсати натижаси бўлиши ҳам мумкин: ишлаб чиқаришни рағбатлантириш учун солиқ имтиёзларини берилиши; ижтимоий-иқтисодий харажатларни ошиши ва бошқалар. Бошқача айтганда, бюджет тақчиллигининг характери ва оқибатлари бутунлай ҳукуматнинг ҳаракатларига боғлиқ. Агар харажатларнинг даромаддан ошишига олиб келувчи молиявий ресурслар иқтисодиётнинг устувор йўналишларини ривожлантиришга йўналтирилса, яъни улар самарали фойдаланилса, келажакда уларда ишлаб чиқариш ва фойданинг ўсиши сарфланган харажатларни қоплашдан кўра кўпроқ бўлади ва умуман жамият бундай тақчилликдан фақат фойда кўради. Агарда ҳукумат иқтисодий ривожланиш аниқ дастури мавжуд бўлмаган ҳолда "молиявий тешик" ёпиш, рентабелсиз ишлаб чиқаришни субсидиялаш учун даромад устидан харажатларни ортиқча бўлишига йўл қўйилганда, бюджет тақчиллиги муқаррар равишда иқтисодиётни ривожлантиришда салбий жиҳатларнинг ортишига олиб келади. Жумладан, олиб борилган эмпирик таҳлиллар натижасига асосан миллий ва минтақавий даражаларда инфляция темпларини фарқланишига фискал сиёсатни сезиларли таъсири мавжудлиги аниқланган (Beck, Weber, 2005). Mountford ва Uhlig (2002) таъкидлашича, давлат харажатлари салбий таъсир кўрсатади. Fischer, Sahay ва Veghларнинг (2000) фикрича, бир қатор мамлакатларда инфляция даражаси ва бюджет тақчиллиги ўртасида кучли боғланиш мавжуд бўлиб, бу биринчи навбатда, тарихан юқори инфляцияга мойил бўлган ўтиш иқтисодиёти мамлактларида кузатилган. Бюджет тақчиллигини ўсиш модели орқали минтақаларда инфляция даражаси ўсиши аниқланган (Canova, Pappa, 2003).
Давлат қарзини самарали бошқаришда бюджет дефицитини қоплаш ва давлат дастурларини ижро этишни молиялаштириш каби ҳолатларда олдиндан пухта ўйлаб ишлаб чиқилган стратегиялардан фойдаланиш мумкин бўлади. Бунда давлат қарзининг меъёрий ва муддат билан боғлиқ меъзонлари бўйича бошқариш имконияти мавжуд бўлади. Лекин иқтисодиётда олдиндан аниқлаш ва баҳолаш имконияти мавжуд бўлмаган ҳолатлар ҳам борки, унинг натижасида фавқулодда қарорлар қабул қилиш
зарурати туғилади. Масалан, мамлакатда табиий офатларни рўй бериши, ҳарбий харакатларнинг бошланиши ёки эпидемик ҳолатларнинг юз бериши давлат қарзига фавқулодда эҳтиёжни юзага келтиради. Ушбу ҳолат эса, давлат қарзини олдиндан пухта ишлаб чиқилган қарз стратегиясига жиддий таъсир кўрсатади. Бу каби ҳолатларда давлатлар халқаро ва маҳаллий даражада белгиланган қарз бўйича тавсияларни ҳам четлаб ўтишга мажбур бўладилар. Масалан, давлат қарз жалб этишда ўз қонунларида белгиланган мезонларга риоя этишга имкон бўлмаслик ҳолатлари кузатилиши мумкин. Давлат қарзини бошқаришда прогноз жараёнларини ишлаб чиқиш юқори таҳлилий тажриба ва макроиқтисодий (глобал иқтисодий) баҳолашни инобатга олишни тақозо қилар экан. Шу боисдан, давлат қарзини бошқариш ва уни таҳлил этишда минимал-максимал мезонларнинг сузиб юрувчи индикаторларини ишлаб чиқиш, биринчидан меъёрларни бузилишини олдини олса, иккинчидан қонунчиликка риоя этишга имкон беради, учинчидан макроиқтисодий барқарорликни таъминлаш оралиғини яратишга ёрдам бериши мумкин. 2020 йилда қарз инқирозидан ўзгача тусга эга бўлган, бошланишидан иқтисодий хусусият касб этмаган инқироз омили – бу пандемия эканлигини кузатишга тўғри келмоқда. Натижада, иқтисодий қулашларнинг юз бериши бўйича айрим сигналлар вужудга келмоқда. Булардан асосийси “иқтисодий таътил”ларнинг юз беришидир. Бошқача айтганда, ялпи истеъмолнинг тушиб кетиши ва ялпи таклифнинг тўхталиши билан бевосита боғлиқдир. Мазкур иқтисодий инқирознинг энг асосий белгиси сифатида-иқтисодий ҳаракатсизликни келтириш мумкин. Бу шароитда, давлатларнинг энг асосий вазифаси-минимал иқтисодий ҳаракатни таъминлаб туришдан иборат бўлиши лозим (Жумаев, Рахмонов, 2020). Бюджет тақчиллигининг давлат қарзига таъсирини баҳолаш учун Япония, Франция ва Греция давлатлари мисолида диссертацияга 2-иловада келтирилган кўрсаткичлар асосида регрессион таҳлилни амалга оширамиз. Таҳлилда ушбу давлатларнинг 2009-2019 йиллардаги давлат қарзлари (ЯИМга нисбатан фоиз) боғлиқ ўзгарувчи (Y) ва бюджет тақчиллиги (ЯИМга нисбатан фоиз) мустқали ўзгарувчи (Х) сифатида олинган. Амалга оширилган регрессион таҳлил натижаларида бюджет тақчиллиги ва давлат қарз ўртасида юқори статистик боғлиқлик мавжудлиги аниқланган.