Ўзбек дипломатияси тарихидан

Walter J. Fishel. A new Latin cource on Tamerlane s conduest o f
Damascus (1400-1401), (B. De M ignanelli’s “Vita Tamerlan", /410).
“Oriens", 9. 1956. p. 2.
63

---

А м ир Т ем у р н и н г Т уркистонда м устақил д авл ат тузиш ж араё- 
нидаги д и п л о м а ти к ф ао л и яти , у н и н г ёш д авл ат х авф си зли ги н и
таъ м и н л аш м ақсадида О лтин Ўрда ва Д аш ти Қ и п ч о қ қ а нисбатан 
амалга ош ирган тадбирлари, ж аҳонгирлик ф аол и яти б ош ланганда 
д астлаб Х уросон, сўнгра Э рон ва А ж ам И р о қ и , К ав каз сарҳад- 
л а р и , Ҳ и н д и сто н , с ў н ф а араб м ам л ак атл ари ҳам да Т у р ки я ва 
ниҳоят, О врупо давлатлари б илан бўлган м улоқ отл ари н и н г ҳар 
би ри алоҳида и лм ий тадқиқот м анбаи си ф ати да тахдил қи л и н и ш и
керак. Бу ерда ф ақ ат А м ир Т ем ур давлати та ш қ и сиёсати, ун и н г 
д и п л о м ати яси ҳақида умумий тасаввур б ер и ш и м ум кин бўлган 
ай ри м м улоҳазаларни келтириш б и л ан ч ек л ан и л ад и , холос.
М а ъ л у м к и , ў зб е к о л и м и И б р о ҳ и м М ў м и н о в “ А м и р Т е ­
м у р н и н г Ў рта О с и ё та р и х и д а тутган ў р н и ва р о л и ” а с а р и д а
С о ҳ и б қ и р о н ф а о л и я т и н и и к к и б о с қ и ч г а - Т у р о н з а м и н д а м ус- 
т а қ и л д а в л а т ту зи ш ва х о р и ж и й м а м л а к а т л а р н и ф а т ҳ э т и ш га
й ў н а л т и р и л г а н д а в р л а р га б ўл и б ў р г а н и ш н и т а в с и я э т га н э д и 1. 
Н а з а р и м и з д а , С о ҳ и б қ и р о н д а в л а т и н и н г т а ш қ и с и ё с а т и н и
т а \л и л э т и ш д а \ а м а н а ш у м е з о н д а н к е л и б ч и қ и ш м аъ қул
к ў р и н а д и . Ч у н к и , та р и х д а т а р к и б т о п г а н ҳар қ а н д а й д а в л а т ­
н и н г т а ш қ и с и ё с а т и ва у н и н г х о р и ж и й м у н о с а б а т л а р и у н и н г
и ч к и с и ё с а т и н и н г б е в о с и т а д а в о м и с и ф а т и д а н а м о ё н бўл ад и . 
Ш у н д ай э к а н , А м и р Т е м у р д а в л а т и д и п л о м а т и к а л о қ а л а р и
ҳам у ю р и т га н у м у м и й с и ё с а т н и н г а ж р а л м а с ва у зв и й б и р
қ и с м и с и ф а т и д а м а й д о н га ч и қ қ а н ҳ ам д а а м а л г а о ш и р и л и б
к е л и н га н .
А м и р Т е м у р ф а о л и я т и н и н г 1370 й и л г а ч а б ў л га н д а в р и , 
а с о с а н , М о в а р о у н н а ҳ р н и 150 й и л д а н о р т и қ р о қ д а в о м этга н
м ў ғ у л л а р з у л м и д а н о з о д қ и л и ш , б у й ў л д а у ч р а г а н б а р ч а
т ў с и қ л а р н и е н г и б ў т и ш ва Т у р о н з а м и н д а м у с т а қ и л л и к
б а й р о ғ и н и б а р қ а р о р эти ш б и л а н б е л г и л а н а д и . Бу в а қ т и ч и д а 
С о ҳ и б қ и р о н а н а ш у а с о с и й м а қ с а д н и руёбга ч и қ а р и ш б и л а н
б о ғ л и қ т а д б и р л а р н и а м а л га о ш и р д и . У ж уд а к а т т а акут-заковат 
ва з и й р а к л и к б и л а н б а р ч а о ғи р в а з и я т л а р д а н ч и қ а б и л д и . 
М а н б а л а р д а б а ё н қ и л и н г а н в о қ е а л а р т а ф с и л о т л а р и ш у н и
/. 
Қаранг: Мўминов Иброҳим. Амир Темурнинг Ўрта Осиё тарихида
тутган ўрни ва роли. Т., Фан, 1993. 57-бет.
64

---

к ў р с а т а д и к и , бу е р д а А м и р Т ем у р м ав ж уд к у ч л ар н и с б а т и н и
ва ҳ о д и сал ар р и в о ж и н и ҳам м а в ақ т я н гл и ш м а й тўғри баҳолай 
о л д и ва ш ун га кўра и ш кўрди. А м а к и с и Ҳ о ж и Б а р л о с Ш аҳ р и - 
с а б зн и та ш л а б қ о ч га н д а , у в а зи я т н и тўғри б аҳ о л аб , м ўғуллар 
б и л ан и т т и ф о қ ту зи ш га қ а р о р қи л д и ва ўз о н а ю р т и н и ҳамда 
ундаги ҳ а р б и й -с и ё с и й та я н ч и н и сақпаб қ о л а б и л ди , сарбадорлар 
р а ҳ н а м о л и ги д а ги в а т ан п а р в ар к у ч л а р н и н г м у с т а қ и л л и к учун 
к у р а ш и д а н ф о й д а л а н а б и л д и ва Т у р к и с т о н м у ст а қ и л л и ги учун 
за в о л к е л т и р и ш и м у қ ар р ар бўлган н ў н о қ в а н о д о н ч и н ги зи й
а м и р Ҳ у с а й н н и ўз вақти д а ч е т л а ш т и р и ш га м у в а ф ф а қ бўлди. 
У Т у р к и с т о н тах ти н и қўлга к и р и т га н д а ҳам ўш а д а в р с и ё с и й
ҳ аёти д а қ а т т и қ и л д и з о тган у д у м л а р н и ҳ и с о б га о л га н ҳолда 
и ш к ў р д и : ю за к и б ў л с а -д а , ч и н г и з и й л а р с у л о л а с и д а н хон 
к ў т а р и б , ў зи а м и р -л а ш к а р б о ш и у н в о н и б и л а н к и ф о я л а н д и , 
а м м о , ш у б и л а н б и р қ а т о р д а , ч и н г и з и й м а л и к а г а у й л а н и б
“ к ўрагон - хон к у ё в и ” у н в о н и га м у ясс а р бўлди. У а н а шу т а р з ­
д а а м а л га о ш и р га н о қ и л о н а та д б и р л ар н а т и ж а с и д а М о в а р о у н - 
н аҳрд аги б а р ч а қа б и л а б о ш л и қ л а р и , ў т р о қ н о ҳ и я л а р д а ги аҳоли 
у н и н г а тр о ф и га м аҳкам ж и п сл аш д и . Т ез орад а М овар о у н н аҳ р д а 
м а р к а зл а ш га н кучли м устақи л д а в л а тга а со с с о л и н д и .
А м м о , ўр та а с р л а р ш а р о и т и д а қ а й т а д а н ўз м у с т а қ и л л и ги га
э р и ш г а н М о в а р о у н н а \р д е к б о й ва с е р ф а й з ў л к а н и ч и н г и з и й ­
л а р и м п е р и я с и н и н г п а р ч а л а н и ш и ҳ а м д а е м и р и л и ш и н а т и ж а ­
с и д а а т р о ф д а авж о л га н с и ё с и й п а р о к а н д а л и к ва ж а н гу ж а - 
д а л л а р ш а р о и т и д а қў л қ о в у ш т и р и б ў т и р и б с а қ л а б қ о л и б
б ў л м а с д и . О л т и н Ў рда ҳали Х о р азм в о ҳ а с и д а н у м и д у зм ага н , 
ж е т а м ў ғу л л а р и б у ж о й л а р г а ў з о ч к ў з н и г о ҳ л а р и н и т и к и б
т у р а р , ж а н у б и й с а р ҳ ад л а р д а ги с и ё с и й п а р ч а л а н и ш э с а Т у р к и - 
с т о н га ҳ а р қ а н д а й к у ч л а р н и н г у л ар о р қ а л и ё п и р и л и б к и р и ш и
учун қу л а й в а зи я т я р а т а р эди. А н а ш у н д а й б и р ш а р о и т д а А м и р 
Т е м у р ф а о л и я т и н и н г и к к и н ч и д а в р и - у н и н г Т у р к и с т о н д а н
т а ш қ а р и д а б ў л г а н х о р и ж и й м а м л а к а т л а р д а г и ф а о л и я т и
б о ш л а н а д и . Бу д авр д аги А м и р Т ем у р с и ё с а т и ва д и п л о м а т и я с и
о л д и д а э н д и я н г и , с о н - с а н о қ с и з м у а м м о л а р п а й д о бўл ад и . 
У лар, т а б и и й к и , Ў рта О с и ё н и я г о н а д а в л а т га б и р л а ш т и р и ш - 
д а ги в а з и ф а л а р д а н ту б д ан ф а р қ қ и л а д и , а л б а т т а . А м м о бу 
д а в р д а ҳ а м , я ъ н и 27 м а м л а к а т н и ўз и ч и га о л га н б у ю к и м п е - 
р и я н и б а р п о э т и ш д а с о д и р б ў л га н б а р ч а ҳ о д и с а л а р д а ҳам
65

---

А м и р Т е м у р н и н г зу к к о д а в л а т с и ё са т и ва д и п л о м а т и я с и уз 
а к с и н и т о п и б б о р а д и .
А м ир Т е м у р н и н г бу даврд а М овароуннаҳрдан таш қар и д аги
м а м л а к а т л а р ҳ у к м д о р л а р и б и л а н о л и б б о р га н д и п л о м а т и к
м улоқотлари ш уни кўрсатад и ки , у н и н г ж аҳ о н ги р л и к си ёсати д а- 
ги б а р ч а м а с а л а л а р а с о с а н и с л о м д и н и н у қ т а и
н а з а р и г а
асосл ан ган ҳолда ҳал эти ш га қаратилган. Т ўғри, к ў п ч и л и к ҳол- 
ларда С о ҳ и б қ и р о н н и н г ҳарбий ю риш лари ислом м ам л ак атл ар и - 
га нисбатан ам ал га ош и р и л ган . Гап ш ун д аки , бундай ҳолларда 
м у с у л м о н ҳ у к м д о р и н и н г ҳеч қ а н д а й а с о с б ў л м а г а н б и р
ш ароитда б о ш қ а м усулм он давлатига таж овуз қ и л и ш и га ф атво
йўқ. А м м о мўғуллар ҳукм рон ли ги й и л л ари д а кўпгина м усулм он 
сарҳадларида ислом д и н и н и н г ол д и н ги м авқеи сусай и б қ о л га н , 
чунки м аж уси й мўғул ҳукм дорл ар (м а с а л а н , Ўрта Ш ар кд аги
х у л а г и й л а р ё к и М а р к а з и й О с и ё ш а р қ и д а г и ж е т а л а р ) ўз 
м ан ф аатл ар и йўл и д а ислом қ о н у н -қ о и д а л а р и б и л ан м утл ақо 
қисоб лаш м ас эд и лар. А м и р Т ем ур д авл ат теп аси га келган вақтда 
бу борадаги аҳвол ислом д и н и ф ой даси га ўзгара б ош лаган бўлс а ­
д а, ҳали кўп н о ҳ и я л а р д а м а ж у с и й л а р н и н г ғо я в и й ҳаётд аги
салбий таъ сп р и д ан бўлган н о р о зи л и к боси лм аган эди. С оҳи б - 
қирон бу аҳволдан ўзига тобе кучларни м ақ сад сари са ф а р б ар
этиш да ва б о ш қ а м ам лакатларга ни сб атан ую ш ти ри л ган ҳарбий 
ю ри ш л арн и о к д аш учун ғоят о қ и л л и к б илан ф о й д ал ан ад и . У 
о л и б б о р га н б а р ч а ж а н г у ж а д а л л а р и с л о м д и н и н и н г ғо р а т 
э т и л и ш и г а й ў л қ ў й м а с л и к , у н и н г с у с а й и ш и г а ўз х а т т и -
ҳаракати б и л ан сабабчи бўлган ҳукм дорларни ж азолаш ш и ори
остида ам алга о ш и р и л а б о ш л ан ад и . И слом д и н и д а х л си зл и ги н и
м уҳофаза қ и л и ш , бу борадаги қ о н у н -қ о и д а л а р н и н г б у зи л и ш и га 
йўл қ ўй м асл и к, уни тар қати ш - С о ҳ и б қ и р о н д а в л а ти н и н г ғоя- 
вий б ай роғи га ай л ан ад и . А м ир Т ем ур М овароун н аҳрн и мўғул 
и сти б д од и дан о зо д қ и л и ш д а , сўн гра бую к и м п е р и я н и б а р п о
этиш да б и р я р и м аср давом этган ғай ри д и н м ўғуллар ҳ укм рон - 
ли ги д ан зада бўлган м и н та қ а л ар учун уш а даврд а ислом ғо яси - 
н и н г б и р л а ш т и р у в ч и куч га а й л а н и ш и м у м к и н л и г и н и тў л а 
англаган ҳолда ҳаракат қилади. “ Т аж ри б адан кўриб б и л д и м к и , 
- д еб таъ ки д лаган эд и у, - д авл ат агар ди н у о й и н (қои д а) а с о с и - 
да қ у р и л м а с э к а н , у н д а й с а л т а н а т н и н г ш укуҳи қ у д р а ти ва
66

---

т а р т и б и й ў қ о л а д и ” 1. У н и н г д и н и и с л о м с о ҳ а с и д а ю р и тга н
си ёсати д и н п еш вол ари то м о н и д а н қ а т т и қ қўллаб-кувватлан ди , 
ҳатго улар А м и р Тем урга “ бу ю з й и л л и к д а М уҳам м ад д и н и н и н г 
я н г и л о в ч и с и ш у к и ш и б ў л ға й ” 2, д е га н ф а т в о ҳам б ерд и л ар. 
Ж а ҳ о н г и р л и к с и ё с а т и н и н г а н а ш у гоя б и л а н а с о с л а н га н и га
м и со л та р и қ а с и д а “ З а ф а р н о м а ”д а н қуй и д аги п ар ч ан и эслатиб 
ў т и ш н и л о з и м т о п а м и з: “Д а в л а т н и н г р а в ш а н қ у ё ш и ж ан гу
ж адал м аъ р акаси гар д и н и н г қ о р о н ғи л и ги д а н сўн г ю з кўрсата- 
д и , к о м р о н л и к ч а м а н и н и н г я ш н а ш и у р у ш б у л у ти д а н қ о н -
ё м ғ у р ё қ қ а н и д а н к е й и н с о д и р б ў л а д и . В а қ т и к и , бу с а ъ ю
к ў ш и ш л ар д ан кутилган м ақ сад ҳ а қ к а л и м а с и н и н г ю ксакл и ги га 
э р и ш и ш ва и с л о м ш и о р и н и и зҳ о р э т и ш б ў л с а , б у м атлуб 
н ати ж аси т е зр о қ қўлга к и р ад и ва у орзу чеҳраси о с о н р о қ юз 
кўрсатади” 3.
Ш у тарзд а А м ир Т ем ур и с л о м н и ғо яв и й б а й р о қ си ф ати д а 
ў зи н и н г б ош қа м ам лакатлар ва халкдар б илан бўлган м уноса- 
батларида ҳам иш а бедахл сакдаш га, уни бош м асала тарзида ҳар 
вақт д и қ қ а т м арказида тутиш га қ а тт и қ эъти бор бериб келди. У, 
м ас а л ан , турк султони Б о я зи д Й и л д и р и м б и л ан ол и б борган 
ёзи ш м ал ари д а д о и м о у н и н г ғай ри д и н ларга қарш и олиб борган 
кураш ига хайрихоҳлик б и л д и р и ш н и унутм аган, бу борадаги ўз 
нуқтаи н азари н и и м к о н и б ори ча к е н г р о қ тарқати ш га ҳаракат 
қилган. Б оязи д Й и л д и р и м н и н г К ем ах қал ъ аси н и б оси б олганига
/.