Zamonaviy fan va talim tarbiya: muammo, yechim, natija

XALQARO  BAHOLASH  «PISA DASTURI»   RIVOJLANISH TENDENSIYASI 
Abdushukurova Nazokat Abdug’affor qizi 
Toshkent shahridagi Yodju texnika instituti talabasi 
                   
 
Ta’lim jamiyatning rivojlanish qonun-qoidalariga tayangan holda taraqqiy etadi. Bugungi kunda esa 
ana  shu  jarayon  avj  pallasiga  kirdi.  Inson  ongi  taraqqiy  etmas  ekan,  ijtimoiy  hayot  jabhalarida  hech  bir 
o‘zgarish  sezilmaydi.  Modomiki,  zamon  jadal  sur’atlarda  o‘zgara  boryaptimi,  demak,  ta’lim    ham  shu 
o‘zgarishlarga hamohang bo‘lmog’i darkor.  
YUNESKO  1988  yili  o‘zining  mashhur  qarori  bilan  XX  asr  pedagogik  konsepsiyalarining 
shakllanishiga  jiddiy  hissa  qo‘shgan  to‘rt  pedagogni  alohida  e’tirof  etgan.  Bular  Djon  Dg‘yui,  Georg 
Kershenshteyner,  Maria  Montessori  va  Anton  Makarenkolar.  Ular  tomonidan  ilgari  surilgan  ta’limning 
maqsad  va  vazifalari  o‘z  davri  uchun  hamda  aksariyat  g‘oyalar  bugungi  kun  ta’limi  uchun  ham  g‘oyat 
dolzarbdir.   
Hususan,  A.Makarenkoning  fikricha,  ta’limning  bosh  maqsadi  ta’lim  oluvchilarning  sifatlarini 
shakllantirishda  aks  etmog’i  kerak.  O‘tmishdan  hozirgi  kungacha  ta’limning  bosh  maqsadlari  o‘q  tomir 
sifatida quyidagilar belgilanib kelingan: yoshlarni ta’lim va tarbiya jarayoniga jalb etish, insoniyat madaniy 
merosini  keyingi  avlodga  tizimli  ravishda  yetkazish,  har  tomonlama  rivojlangan  shaxsni  tarbiya  qilish. 
So‘nggi  yillarda  mamlakatimizda  amalga  oshirilayotgan  islohotlar  natijasida  ulkan  iqtisodiy  o‘sish 
ko‘rsatkichlariga  erishilayotganligi  barcha  sohalarda  malakali  kadrlar  va  yetuk  mutaxassislarga  bo‘lgan 
talabni yanada oshirmoqda. Bu o‘z-o‘zidan o‘quvchilarimizning darslarga qiziqish xususiyatini oshirish va 
o‘qituvchilarning  har  tomonlama  ta’lim  tarbiyaga  e’tiborini  kuchaytirishni  talab  etadi.Yuqoridagi 
talablarning  ta’lim  tizimi  uchun  juda  muhim  ekanligi,  aksariyat  xorijiy  davlatlardagi  kabi  ta’lim  va  fan 
sohalari rivojlanishini baholash  va monitoring qilish orqali ta’lim sifatini yuksaltirishga qaratilgan ilg’or 
tajribalarni sohaga jalb qilish kerakligini anglatadi.[1;98\99-b] 
Bugun  mamlakatimizda  taʼlim  sifatini  baholashda  yangicha  monitoring  qilish    xalqaro  baholash 
dasturlari  yordamida  aniqlash  va  qiyoslashga  asoslangan  tizim  shakllanmoqda.  Taʼlim  sifatini  baholash 
boʻyicha  xalqaro  tajribalarni  oʻrganish,  mavjud  tizim  bilan  qiyosiy  tahlil  qilish,  tegishli  yoʻnalishdagi 

---

 
14 
 
xalqaro va xorijiy tashkilotlar, ilmiy-tadqiqot muassasalari bilan yaqindan hamkorlik qilish, taʼlim sifatini 
baholash  boʻyicha  xalqaro  loyihalarni  joriy  qilish,  zamon  talablariga  javob  beradigan  munosib  milliy 
baholash  tizimini  takomillashtirish  muhim  sanaladi.  Shunga  muvofiq.  O‘zbekiston  Respublikasi  Xalq 
ta’limi vazirining 2017-yil 16-sentabrdagi “2017-2018 o‘quv yilida ta’lim sifati monitoring tizimini yanada 
takomillashtirish  va  tashkil  etish  to‘g’risida”gi  299-sonli  buyrug’ining  3-band  2-xatboshida:  Monitoring 
jarayonini  tashkil  etish,  nazorat  materiallari  va  turlarini  ishlab  chiqishda  ilg’or  xalqaro  tajribalar  (PISA, 
TIMSS va h.k.) ni o‘rgangan holda milliy monitoring tizimini takomillashtirish va uning natijalari asosida 
o‘quv-metodik jarayonni yanada rivojlantirish choralarini ko‘rish haqida aytib o‘tilgan.  
 Inson  faoliyati – uning  rivojlanishi  uchun  zarur  sharoit bo‘lib,  uning  jarayonida shaxs hayotiy  
tajribaga  ega  bo‘ladi,  atrof-olamni  idrok  etadi,  bilimlarni  o‘zlashtiradi,  malaka va   ko‘nikma hosil  
qiladi.  Hozirgi davrda  zamonaviy texnika va texnologiyalarning  hayotga kirib kelishi inson  faoliyatida,  
ijtimoiy  ongida katta o‘zgarishlar  bo‘lishini  taqozo etmoqda. Zero, olam to‘g‘risida va insonning hayotda 
tutgan  o‘rni    to‘g‘risidagi  tasavvurlari  o‘zgarmoqda,  tafakkuri    va  olamni  tushinishning    yangi  usullari 
shakllanmoqda,  ma’naviy-amaliy  o‘zlashtirishning    yangi  vositalari  va  usullariga  o‘tish  yuz  bermoqda. 
Boshlang‘ich sinf o‘quvchisining faoliyatida ijodkorlik uning samarali ta’lim faoliyatini belgilab beruvchi 
ilmiy  tasavvurlari  evristik  ta’limning  pedagogik  asosi  sanaladi.  O‘quvchidagi  bilish  jarayoni  ijodkorlik 
natijasida  yuz beradi. Izlanishlar jarayonida  ijodkorlik faoliyati namoyon bo‘lishi uchun aniq maqsadga 
yo‘naltirilgan, rejalashtirilgan, me’yorlarga ega bo‘lgan, o‘z-o‘zini anglagan faoliyat zaruriyati seziladi. Bu 
esa  o‘quvchida    atrof-olam  ob’ektlari  va  ular  haqidagi  bilimlarni  o‘zlashtirish;  ta’lim  samaradorligini 
vujudga keltirish, faoliyatning avvalgi turlariga tayanishni taqozo etadi.O‘quvchi shaxsini rivojlantirishga 
yo‘naltirilgan ta’lim jarayonida uning aqliy- intellektual, ijodiy xususiyatlari namoyon bo‘ladi. Bu borada, 
ayniqsa, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ta’lim  jarayonida ijodiy faoliyatini shakllantirish imkoniyatlari 
kengroq bo‘lib hisoblanadi. Chunki boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning aqliy qobiliyati, diqqati fikrlash 
darajasi faol rivojlanadi. Shuning uchun ham boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining mayl va intilishlari bilish 
va ijodiy faoliyatlari, iste’dodlarini shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda mustaqillik 
tufayli amalga oshirilayotgan ta’lim islohotlari o‘z ishiga ijodiy yondashuvchi, fan, texnika, san’at, ishlab 
chiqarishning jadal rivojlanishiga o‘z hissasini qo‘shadigan yuksak malakali  kadrlar tayyorlashga bog‘liq. 
Shunga  ko‘ra,  jamiyat  taraqqiyoti  talablaridan  kelib  chiqqan  holda  har  bir  o‘quvchini  ijodkorlik  ruhida 
tarbiyalash muhim va zarurdir. [2;4/5-b] 
Umuman  aytganda,  o‘quv  jarayonini  takomillashtirishdan  ko‘zlanadigan  asosiy  maqsad  uning 
sifatini  yangi  pog‘onaga  ko‘tarishdir.  Shunga  ko‘ra  o‘qituvchining  faoliyatida  qanday  yangilik  vujudga 
kelishi kerak?  Avvalo, u materialni shunchaki bayon etmasligi  va o‘quvchilarga  tayyor xulosalar hamda 
umumlashmalarni  aytib  bermasligi,  balki  ularning  fikrini  o‘rganiladigan  obyektga  jalb  qilishi,  undan 
muammo  topishi  yoki  imkoni  bo‘lsa,  o‘quvchilarning  o‘zlarini  mazkur  obyektdagi  muammoni  mustaqil 
holda o‘ylashga rag‘batlantirishi, muammoli vaziyatni yaratib ularning diqqatini safarbar qilishi, tafakkurni 
faollashtirishi,  ta’limdagi  loqaydlikni  bartaraf  etishi,  o‘quvchilarga  o‘zlaricha  mulohaza  yuritib,  zarur 
xulosalar  va  umumlashmalar  chiqarishda  yordam  berishi,  ularni  kuzatishga,  tasavvur  qilishga,  eslab 
qolishga, ijodkorlikka o‘rgatishi, ya’ni u o‘z tarbiyalanuvchilarini olgan bilimlari bilan kuzatilgan hayotiy 
dalillar va hodisalarga taqqoslash, shu asosda to‘g‘ri xulosalar va umumlashmalar chiqarishga odatlantirishi 
kerak. Mana shularning hammasi ta’lim jarayoniga zamonaviy mazmun baxsh etadi.[3;91-b] 
 Bilim  ko’nikma  va  malakalarni  tekshirish  va  baholash  o’quv  jarayonini  eng  muhim  va  zaruriy 
qismlaridan bo’lib, u 3 asosiy vazifani bajaradi:  
a)  bolalar  tamonidan  o‟zlashtirilayotgan  bilim,  hosil  qilingan  ko’nikma  va  malakalarini  nazorat 
qilish; 
 b) bilimlarning sifatini aniqlash;  
s) o’quv dasturida belgilangan materiallarni ongli, izchil va mustahkam o’zlashtirib olishga undash.  
O’quvchilar  bilimini  baholashning  asosiy  maqsadi  bilimni  tekshirish  orqali  ulardagi  nuqson  va 
kamchiliklar sezilib, mazkur sabablar aniqlanadi, kamchiliklar bartaraf etish choralari belgilanadi. 
Ta’lim sifatini baholash xalqaro tadqiqotlarida ishtirok etish O‘zbekistonga nima beradi? 
Tadqiqotlarda  olingan  natijalar  mamlakatdagi  ta’lim  sifati  va  uning  xalqaro  standartlarni  hisobga 
olgan holda egallagan o‘rni to‘g’risida xulosalar chiqarish imkonini beradi. 
Xalqaro standartlar darajasida yuqori iqtisodiy samaraga asoslangan milliy baholash tizimini yaratish 
imkonini beradi. 
Milliy  ta’lim  sifatini  baholashdagi  nazorat  materiallarini  xalqaro  tadqiqotlarda  qo‘llaniladigan 
nazorat materiallari sifati darajasida ishlab chiqish imkonini beradi. 

---

 
15 
 
      boshlang‘ich    sinf    o‘quvchilarining    ijodiy    faoliyatini  shakllantirish  xususiyatlari  aniqlash 
imkonni beradi; 
     -  boshlang‘ich    sinf    o‘quvchilarining    ijodiy    faoliyatini  shakllantirish  modeli    va    asosiy  
mezonlari belgilandi; 
   - boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilarining  ijodiy  faoliyatini shakllantirish mazmuni, shakl  va metodlari  
tavsiya etildi; 
   -  boshlang‘ich    sinf    o‘quvchilarining    ijodiy    faoliyatini  shakllantirish  samaradorligi    darajasi 
aniqlandi.   
    Milliy  ta’lim  tizimini  isloh  qilish,  ta’lim  mazmuni,  pedagog  kadrlar  tayyorlash  va  ularning 
malakasini  oshirish  dasturlarini  takomillashtirish  hamda  mutaxassislar  tomonidan  darsliklarning  yangi 
avlodini yaratishda qo‘llaniladi.[4;4-b] 
      Foydalanilgan adabiyotlar. 
 1.R.A.Mavlonova,  N.H.Rahmonqulova,  K.O.Matnazarova,  M.K.Shirinov,  S.Hafizov.  Umumiy 
pedagogika. -Т .: «Fan va texnologiya», 2018y 
 2.Boltaeva Sh.T., Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilar ijodiy faoliyatini shakllantirish.  Monografiya, 
Navoiy  2012y   
 3.R.A.Mavlonova, N.H.Rahmonqulova, N.X.Voxidova. Pedagogika.Darslik, Toshkent 2010y 
4.B.U.Normo’minov.  Ta’lim  jarayonini  modernizatsiyalashda  ta’lim  sifati  natijalarini  baholash 
texnologiyasi. Samarqand 2015y 
5.www.lex.uz