Ю. В. Петров, Х. Т. Эгамбердиев, Б. М. Холматжанов, М. Алаутдинов



Download 7,48 Mb.
Pdf ko'rish
bet158/164
Sana03.07.2022
Hajmi7,48 Mb.
#736073
1   ...   154   155   156   157   158   159   160   161   ...   164
Bog'liq
22. Атмосфера физикаси. Петров Ю.В, Эгамбердиев Х.Т

8.9. Цасирга ва чангли буронлар
Касирга ва кичик масштабли уюрмалар - куюн, тромб, торна- 
доларни махаллий циркуляциянинг куринишлари деб хисоблаш
мумкин.
235


а. 
К,асирга - киска вакт давомида тезлиги ва йуналиши бирдан 
кескин узгарувчи шамол. Касиргада шамол тезлиги купинча 20- 
30м/с дан ортади. Одатда касирга бир неча минут давом этади. 
Баъзида шамол тезлиги ва йуналишининг кескин узгариши такрор- 
ланади. Касиргада атмосфера босими (барограммада узига хос 
кунгура - момакалдирок бурни хосил булади) ва нисбий намлик- 
нинг сакраши хамда х,ароратнинг тез пасайиши юз беради. Касирга 
вактида купинча жала ва момакалдирок кузатилади.
М асса ичи ва фронтал касиргалар фаркланади. М асса ичи 
касиргалари куруклик устидаги иссик ёз хдвосида ёки илик 
тушалган сирт устидаги нотургун стратификацияланган совук хаво 
массаларида хосил булувчи кучли конвектив булутлар - ёмгирли 
туп-туп булутлар билан боглик. Фронтал касиргалар асосан совук 
атмосфера фронтларидаги фронтолди ёмгирли туп-туп булутлари 
билан боглик. Иккала холда хам бу лу т ва унинг остида хавонинг 
горизонтал айланиш уки атрофидаги уюрмавий харакаги кузатила­
ди.
М Д Х д а кузатиладиган касиргаларнинг атиги 10%и масса ичи 
касиргаси хисобланади, колганлари асосан фронт билан боглик 
булади. Касиргаларни 10-30 с давом этувчи бирдан кучаядиган ша- 
моллардан фарклаш керак. Атмосферадаги асосий хаво окимларига 
орографиянинг таъсири натижасида хосил буладиган орографии 
касиргалар фаркланади. Булар бора ва фёндир.
Кузатилаётган об-хавога боглик равишда ок, крсирга
(туш алган 
сирт хусусиятларига боглик холда хдво окимларининг узаро таъси- 
рида уларнинг деформациясига олиб келувчи динамик сабаблар 
асосида хосил булади), цора цасирга
(ёпик об-хаво кузатилади), 
КУРУК к,асирга
(хавонинг куруклиги сабабли ёгинлар ер сиртига 
етиб келмайди), момакалдирок 
касиРгаси
(момакалдирок олдидан 
ва унинг утиш вактида бирдан кучаядиган шамолнинг кучли зарба- 
си кузатилади), чангли касирга
ва бошкалар фаркланади. Ёзда куч­
ли конвекция билан боглик булган касиргалар хатто нисбатан курук 
хавода хам момакалдирок бериши мумкин. Бу холларда ёгинлар ср 
сиртига етиб келмайди.
Жанубий кенгликлар ва тепаликларда шимол ва текисликларга 
нисбатан касиргалар купрок учрайди. Масалан, Жанубий Урал, 
В олгабуйи, Уртарус, В олино-П одольск тепаликларида, Крим яйла- 
лари ва мураккаб орографияли бошка жойларда касиргаларнинг 
катта такрорланувчанлиги кузатилади. Энг куп касиргалар тог
236


худудларида - Кавказ, Тян-Ш ан, Я блон тог тизмаларида хосил 
булади. Бу жойларда йил давомида 80 тагача касирга булади.
б. 
Кичик масштабли уюрмалар - куюн, тромб, торнадо - кучли 
вайрон кдлувчи уюрма булиб, бир неча метрдан бир неча юз метр- 
гача (кам 
х о л л а р д а
1-3 км) диаметрли деярли вертикал (эгилган) 
укка эга булган кора устун куринишидаги кучли ёмгирли туп-туп 
(она) булутдан ергача тушади. Баъзида деярли горизонтал укли ёй- 
симон касирга хосил булади.
Кую н кутбий кенгликлардан бошка хамма кенгликларда учрай- 
ди. Куюнлар катта такрорланишга эга булган худуддар маълум. 
Масалан, А К Ш н и н г марказий штатлари ва Козогистондаги Мар- 
кансу водийси (Кую нлар водийси).
Кую ннинг каерда хосил булиш и ва нимани с5фиб олишига 
(чанг, кум ёки сув) боглик холда чангли, кумли ва сувли куюнлар 
фаркланади.
Чангли ва кумли куюнлар асосан чул ва даштларда кузатилади 
ва купинча ёмгирли катламли булутлар билан богли к булмаслиги 
билан 
у р т а
кенгликлар куюнларидан фарк килади.
Кую нларнинг шакли турли-туман: хартумсимон, устунсимон, 
илонсимон, букасимон, арконсимон, конуссимон, ёйилган, ер 
багирлаб ёйилган ва зич шакллари мавжуд. Бу шакллар куюннинг 
ривожланишига ва уларни хосил килган бу лу т ва хаво окимининг 
тузилишига богли к равишда узгаради.
Кую нлар 
асосан 
куйи 
тропосферадаги 
хукмрон 
шамол 
йуналишида одатда 10-20 м/с тезлик билан мураккаб эгри чизик 
буйлаб харакатланади. Уларнинг харакати тулкинсимон булиб, гох 
кутарилади, гох тушади. Якка куюн йулининг узунлиги )фтача 5- 
10 км ни, у вайрон килган худуднинг эни бир неча ун метр, узун ли ­
ги эса бир неча юз метрни ташкил килади. Кую н таъсирига тушган 
жами худуднинг узунлиги ю злаб километрга етиши мумкин.
Куюннинг уки буйлаб атмосфера босимининг тез, кескин ва 
кучли пасайиши (100-200 гПа дан куп) кузатилади. Натижада куюн 
дарё ёки кул сувини узига с>фиб олувчи кучли насосга айланади. 
Куюнларда унинг воронкаси деворида шамолнинг катта тезлигига 
сабаб булувчи 10 гПа/100 км гача булган босим градиентлари хосил 
булади. Бу вактда куюн атрофида штил кузатилиши мумкин. 
Куюндаги айланма харакат соат мили буйлаб хам, унга карама- 
карши йуналишда хам юз бериши мумкин.
237


К ую н хосил булиш и иссик вактда тропик хаводаги атмосфе­
ранинг кучли нотургун сгратификацияси билан боглик;. Бундай 
Холат, масалан, АКДЛнинг дашт худудларига Мексика курфазидан 
нам хаво чикканида, шунингдек кучли исиган Украина даштларига 
жанубий окимлар билан Уртаер ва Кора денгизларидан нам хаво 
келганида кузатилади. Кую нлар одатда тулкинсимон совук фронт- 
ларда ёки унинг олдида, кучли ёмгирли катламли булутлар систе- 
масининг жануби-шаркий чеккасида ривожланади. Сувли куюнлар 
ёмгирли катламли булутлар билан боглик.
Кую н ривожланишининг куйидаги боскичлари мавжуд: термик, 
уюрманинг шаклланиши, ривожланган куюннинг х,осил булиш и, 
суниш.
в. 
Чангли бурон - бу урта ва кучли шамоллар билан хдвога 
кутарилган куп микдордаги чанг ва кумларнинг снлжишидир. Бу 
ходиса юз берганида куринувчанликнинг кучли ёмонлашиши 
кузатилади.
Чангли 
буронлар, 
одатда, 
кургокчил 
об-хавода 
шамол 
кучайишида юзага келади. Чангли буронларнинг пайдо булиш ига 
тупрок тузилиши ва намланганлик даражаси, усимликлар копла- 
мининг мавжудлиги ва орография катта таъсир курсатади. Бу 
омилларга боглик равишда чангли бурон камраб олган худуднинг 
горизонтал улчами бир неча юз метрдан юзлаб киломертгача 
узгариши мумкин.
Чангли буронлар, одатда, йилнинг илик даврида юзага келади. 
А гар кор коплами юпка ёки умуман булмаса, улар кишда хдм 
кузатилиши мумкин. Бундай “ кора буронлар” паст хдроратли ва 
куздан бош лаб тупрокларнинг намланганлиги етарли булмаган 
йилларда Ш им олий Кавказ ва Украина жанубида кузатилади.
Чангли б)ф онларнинг давомийлиги 15 минутдан бир неча сут- 
кагача булиш и мумкин.
Чангли буронларда атмосферага кутарилган чанг ва кумлар­
нинг микдори бир неча млн. тоннагача етиши мумкин. Масалан, 
1928 йил 27-28 апрелда Украина жанубида кузатилган «кора 
буронда” тахминан 1 млн. км2 майдондан 15 млн. тоннага якин кора 
тупрокли чанг хавога кутарилган. Кум ва чанг 9-10 км ва ундан хам 
баландрок кутарилиши мумкин. 1968 йил 16 январда Эрондан 
А ш хободга 34 м/с тезликли шамол билан келган чанг булутининг 
баландлиги 9 км га етган. Бу чангли бурон давомида хар бир гектар 
ерга 20-30 тонна чанг ва кум тушган. Эркин атмосферада чанг
238


заррачаларининг туплами ердан куринадиган губор катламини 
хосил килади. Бу катламлар самолётдан хам яхши курииади.
Чангли буронлар Африка, Америка ва Осиёдаги чул ва чала 
чулларнинг улкан майдонларини эгаллайди. Урта Осиёда чангли 
буронлар К,оракум ва К,изилкум, К опетдог тоги этакларида, Каспий 
денгизининг шимолий ва шаркий киргокдарида, О рол денгизи 
киргокларида кузатилади.
Чангли буронлар атмосферани кучли ифлослантиради, икти- 
содиётнинг турли тармокларига, биринчи навбатда кишлок хужа- 
лигига катта моддий зарар келтиради.

Download 7,48 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   154   155   156   157   158   159   160   161   ...   164




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish