Y. R. Toshmatov, Sh. A. Sulaymonov, G’. O. Mamajanov Namangan-2017

Erkak paporotnik ildizpoyasi - rhizomata filicis maris 
Erkak paporotnik (qirqquloq) - Dryopteris filix mas (L.) Schott. 
(Aspidium filix mas Sw.); qirqquloqdoshlar - Aspidiaceae (Polypodiaceae) 
oilasiga kiradi. 
Ko’p yillik, yuqori sporali o’t o’simlik. Ildizpoyasi qisqa, yo’g’on, 
qoramtir-qo’ng’ir tangacha barglar bilan 
qoplangan, mayda ildizli, yuqoriga tomon 
ko’tariluvchi, yer ostida qiyshiq yoki gorizontal 
joylashgan. Yerustki poyasi bo’lmaydi. Bargi 
qo’shpatsimon ajralgan. Bargining umumiy ko’rinishi cho’ziq ellipssimon, 
o’tkir uchli, uzunligi 1 m va undan oshiq. Bargbandi plastinkaga nisbatan 
qisqa bo’lib, sarg’ish-qo’ng’ir tangacha bargchalar bilan qoplangan. 
Birinchi tartibdagi barg bo’laklari (segmentlari) lansetsimon yoki ingichka 
lansetsimon, o’tkir uchli, qisqa bandi bilan bargning umumiy bandiga ketma-
ket joylashgan. Ikkinchi tartibdagi barg bo’laklari (segmentlari) yumaloq 
tuxumsimon yoki uzunchoq tuxumsimon shaklli, to’mtoq tishsimon qirrali 
bo’ladi. Barglar kuzda xazon bo’lib tushib ketadi, bargban yo’g’onlashgan 
asos qismi esa ildizpoya ustida saqlanib qoladi. Shuning uchun ildizpoyasi 
tobora yo’g’onlashib boradi. Yangi barglar tuproq ostida yetishadi. Ular 
tangacha va jigarrang pardalar bilan qoplangan bo’lib, 3-yildan so’ng yer 

---

72 
ustiga chiqadi. Barglari poyaga o’xshash uchi bilan o’sadi. Yoz oxirida 
ikkinchi tartibdagi barg bo’laklarining orqa (pastki) tomonida o’rtadagi 
tomirlari bo’ylab ikki qator joylashgan yumaloq bo’rtmalar (soruslar) paydo 
bo’ladi. Soruslar buyraksimon parda bilan qoplangan, uning ichida uzun 
bandli tuxumsimon bir qancha sporangiyalar o’rnashgan. Sporangiyalar 
ichida esa qo’ng’irrangli sporalar yetishadi. Sporangiya yorilgach, yetilgan 
sporalar shamolda uchib ketadi. Nam yerga tushgan spora unib, diametri 0,5-1 
sm bo’lgan yuraksimon yashil o’simta - plastinkaga aylanadi. Bu plastinka 
erkak paporotnikning jinsli nasli (gametofit) hisoblanadi. O’simtada otalik 
jinsiy organi - anteridiya va onalik jinsiy organi - arxegoniya taraqqiy etadi. 
Arxegoniyaning tuxum hujayralari urchigandan so’ng undan sporalar 
yetishtiruvchi jinssiz nasli - sporofit, ya’ni erkak paporotnik hosil bo’ladi. 
Erkak paporotnik bilan bir qatorda, tashqi ko’rinishi, ayniqsa, 
barglarining to’p bo’lib chiqishi jihatidan erkak paporotnikka juda o’xshash 
bo’lgan Avstriya paporotnigi (Dryopteris austriaca (Jacq.) Woy), qattiq qilli 
paporotnik (Dryopteris spinulosa (Mull.) O.Kuntze) va urg’ochi 
paporotnik (Athyrium filix-femina (L.) Roth.) lar ham uchraydi. Bu 
o’simliklar erkak paporotnikdan quyidagi belgilari bilan farq qiladi. 
Avstriya paporotnigi bargining umumiy ko’rinishi uchburchak shaklida 
bo’lib, barglari uch marta patsimon qirqilgan. 
Qattiq qilli paporotnikning bo’yi pastroq, bargining umumiy shakli 
uchburchaksimon, ikkinchi tartibdagi barg bo’laklari patsimon ajralgan, 
qirrasining chetidagi tishchalari yumshoq, tikanga o’xshab cho’zilgan, 
soruslar esa barg o’rtasidagi markaziy tomirdan uzoqroq joylashgan. 

---

73 
Urg’ochi paporotnikning barglari ancha nozik, barg plastinkasi ikki-uch 
marta patsimon qirqilgan, barg bo’laklari mayda, soruslari esa cho’ziqroq 
bo’ladi. 
Bu o’simliklardan ikkitasi: Avstriya va qattiq qilli paporotnik-larning 
ildizpoyasi gijjaga qarshi kuchli ta’sir ko’rsatishi aniqlangan. Ularni tibbiyotda 
erkak paporotnik bilan bir qatorda ishlatish tavsiya etilgan.