Xusnidinova Gulnoza Zoxidjon qizining «Bo‘lajak o‘qituvchilarni kasbiy moslashtirishning pedagogik shart-sharoitlari» Mutaxassislik

Bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy moslashtirish omillari va shart-sharoitlari

O’zbekiston Respublikasida mehnat va ta’lim xizmatlari bozorini rivojlantirishning strategik rejalarini ishlab chiqishda mutaxassislarning kasbiy tayyorgarlik darajasi hamda faoliyat talablariga moslasha olish qobiliyatini shakllantirish masalalariga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bu esa o’z navbatida bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy moslashtirish jarayoni samaradorligini oshirish bilan bog’liq quyidagi vazifalarni hal qilish zaruriyatini keltirib chiqaradi:

• 
  bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy moslashtirish mazmunini pedagog mutaxassislar tayyorlashga qo’yiladigan mehnat bozorining zamonaviy talab va takliflariga asoslanib belgilash;
  

• 
  kasbiy bilim, ko’nikma va malakalarni sifatli o’zlashtirilishning
  

innovatsion potentsialini shakllantiruvchi pedagogik-psixologik omillar va shart-sharoitlarni aniqlash;

• 
  tizimli yondashuv asosida ijodiy-hamkorlik muhitiga asoslangan kasbiy moslashtirishning pedagogik shart-sharoitlarini belgilash va amaliyotga tatbiq etish;
  

• 
  bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy moslashtirishning ijtimoiy-pedagogik jihatlari, nazariy masalalari va talabalarning mustaqil ta’limi uchun xizmat qiluvchi yangicha nashrlar, elektron darsliklar, o’quv-metodik majmualar ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq etish.
  

Ma’lumki, bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy moslashtirish aniq maqsadga yo’naltirilgan, tizimli jarayon hisoblanadi. Zamonaviy pedagogik-psixologik tadqiqotlarda bo’lajak mutaxassislarni kasbiy moslashtirish jarayonining bosqichlarini turlicha tavsiflanadi.

Xususan, tadqiqotchi olima N.Egamberdieva moslashuv bosqichlarini quyidagicha izohlaydi:
30

1. 
   muvozanatlashish – individ va muhit o’rtasida o’zaro qadriyatlar tizimi va xulq-atvor me’yorlariga nisbatan hurmat ko’rinishidagi muvozanatning vujudga kelishi;
   

2) soxta adaptatsiya - sharoitga tashqi moslashuv va uning

me’yorlariga nisbatan salbiy munosabat birligi;

3. 
   ko’nikish – yangi muhitning qadriyatlarini tan olish va qabul qilish;
   

3. 
   o’xshatish – individning psixik qayta orientatsiyasi, avvalgi qarashlar, orientatsiya, ustanovkalar transformatsiyasi.
   

B.Jo’raev esa bo’lajak o’qituvchilarning yangi ijtimoiy-madaniy muhitga moslashuv bosqichlarini boshlang’ich davr, ko’nikish davri, akkomadatsiya

davri, assimilyatsiya davrlariga bo’lib o’rganadi¹. Bunda individning qadriyatlar tizimidan individ, guruh va muhit qadriyatlar tizimining o’zaro uyg’unlashuvigacha bo’lgan davrlar qamrab olinadi.
Tadqiqot davomida bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy moslashtirishga
qo’yiladigan zamonaviy talablar, kasbiy moslashuvchanlikni shakllantirishning pedagogik-psixologik aspektlarini o’rganish, shuningdek, oliy ta’lim muassasalarining mazkur jarayondagi imkoniyatlari diagnostikasi xulosalariga tayanib, bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy moslashtirish jarayoni quyidagi bosqichlarda kechishi aniqlandi:
I-bosqich. Kasbiy faoliyatga motivatsion yo’nalganlik; kasbiy tasavvur-larning shakllanishi; kasbiy bilimlarning o’zlashtirilishi; kasbiy faoliyat talablarining anglanishi (pedagogika kollejlaridagi umumta’lim va umumkasbiy fanlar mazmunida beriladigan ijtimoiy-nazariy va pedagogik-psixologik bilimlar vositasida).
II-bosqich. Kasbiy faoliyat talablarini o’zlashtirish; kasbiy kompetentsiyalarni bilish, o’zlashtirish, muloqotga kirishish, kasbiy ijodkorlik; faoliyatga innovatsion yondashuvning qaror topishi (maxsus fanlar, pedagogik

1. 
   Egamberdieva N.M va mualliflar jamoasi. Yuksak ma’naviyatli shaxsni shakllantirishning tarbiya texnologiyasi. – T.: “Fan va texnologiya”nashriyoti, 2012.- B. .203
   

31

amaliyot, to’garaklar, ijodiy kastinglar, sinfdan tashqari ishlar, mustaqil ta’lim vositasida).

III-bosqich. Kasbiy o’z-o’zini anglash, moslashish; kasbiy ko’nikma va malakalarning rivojlanishi; pedagogik qobiliyat va kasbiy sifatlarning shakllanishi (umumkasbiy va maxsus fanlar, o’quv amaliyoti, mustaqil ta’lim vositasida).
Shu nuqtai nazardan kelib chiqib, tadqiqot davomida bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy moslashtirish jarayoniga ta’sir etuvchi omillar va zaruriy shart-sharoitlarni ishlab chiqish va uni nazariy jihatdan asoslash vazifasiga alohida e’tibor qaratildi.
Keltirilgan vazifalarning samaradorligini ta’minlashning muhim sharti bu bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy moslashtirish jarayoniga ta’sir etuvchi ob’ektiv va sub’ektiv (tashqi va ichki) omillarni asoslashda namoyon bo’ladi.
Pedagogik olim V.A. Slastenin bo’lajak o’qituvchilar kasbiy tayyorgarligini shakllantirish masalalarini tadqiq etar ekan, yuksak professionalizm, ya’ni kasbiy etuklikka erishishning ob’ektiv omillariga olingan ta’limning sifatini, sub’ektiv omillariga esa shaxsning qobiliyati, kasbiy yo’nalganligi, pedagogik vazifalarni samarali hal qila olishdagi mas’uliyati va mutaxassislikka yondashuvini kiritadi¹.
Shuningdek, pedagog olim bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy moslashtirish jarayoni muvaffaqiyatiga ta’sir etuvchi omillarni ham ikki turkumga bo’ladi: sub’ektiv (ichki) va ob’ektiv(tashqi) omillar. Muallif bo’lajak mutaxassisning kasbiy moslashuviga ta’sir etuvchi ichki omillarni uning individual-psixologik sifatlari bilan bog’lasa, ob’ektiv omillarga muhit va ta’lim shart-sharoiti bilan bog’liq jihatlarni taklif etadi.

1. 
   Azizxodjaeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. – T.: Moliya, 2003. – B. 54-56
   

32

Bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy moslashtirishga ta’sir etuvchi omillar

Sub’ektiv omillar					Ob’ektiv omillar
Ijtimoiy-demografik		(yoshi,	jinsi,	Ta’lim muassasasidagi mavjud shart-
oilaviy holati, ma’lumot darajasi);				sharoit;
Fiziologik o’ziga xoslik;				Pedagogik jarayonni tashkil etilishi;
Emmotsional(hissiy) barqarorlik;				Vaqt	byudjetining	to’g’ri
O’z-o’zini adolatli baholash;				rejalashtirilishi.
Shaxs faolligi;
Sohaga	oid	dastlabki
kompetentsiyalar;
Faoliyatga		ijtimoiy-kasbiy
tayyorgarlik;

Shuningdek, yana ba’zi bir psixologik-pedagogik adabiyotlarda bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy moslashish jarayoniga ta’sir etuvchi omillarning 4 guruhi ajratiladi. Birinchi guruh omillari ijtimoiy-iqtisodiy bo’lib, u taraqqiyotning turli boqichlarida jamiyat hayotiga kirib kelayotgan yoshlarga o’zlaridagi mavjud kuch va imkoniyatlarini sarflashga turli sohalarni taklif etadi. Birinchi navbatda bu kasblar turi, ularning o’zgarishi va rivojlanish istiqbollari, jamiyatning u yoki bu mutaxassislarga ehtiyojiga dahldordir. Ijtimoiy-psixologik omillar ikkinchi guruhni tashkil etadi. Mazkur jarayonda shaxs ijtimoiylashuviga ta’sir etuvi mikro, mezo va makro muhit ta’siri muhim ahamiyat kasb etadi. Ijtimoiy muhit ta’sirida shaxsning qadriyatli yo’nalganligi, kasblarning turli guruhlariga munosabatning o’ziga xos ijtimoiy ko’rsatmalari va sterotiplar shakllanadi.

Uchinchi guruh asl psixologik omillardan iborat bo’lib, bu shaxsiy qiziqish va moyilliklar umumiy va xususiy qobiliyatlar, aqliy va shaxsiy rivojlanish darajasi xotira xususiyatlari, diqqat motorikasining o’ziga xosligi va shu kabilar.

33

Nihoyat to’rtinchi guruh individual psixofiziologik xususiyatlarni o’z ichiga olib, ulardan ko’p o’rganilgani nerv tizimining asosiy xossalarini faoliyat turlariga munosabatini ta’siri masalasidir. Ular psixik jarayonlar kechishining dinamik tavsifnomalarini belgilaydi turli temperamentlar ko’rinishida ifodalanadi va ma’lum faoliyat turini bajarishga ko’maklashishi, yo aksincha uni qiyinlashtirishi mumkin bo’ladi¹.

Demak, mazkur fikrlar, ilmiy-pedagogik tadqiqot jarayonida olingan kuzatish va empirik tahlil natijalarini nazariy jihatdan tahlil etish, umumlashtirish natijasida bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy moslashtirish jarayonining samaradorligi quyidagi omillarga asoslanishini aniqlandi:

• 
  motivatsion omil – bo’lajak o’qituvchilarni tanlangan kasb va uning mohiyatidan xabardorlik darajasi, kasbiy yo’nalganlik va kasb tanlash motivlari bilan ifodalanuvchi jihatlar;
  

• 
  ijtimoiy omil – jamiyatdagi mavjud ijtimoiy muhit va kasbning ijtimoiy nufuzi, shuningdek, talabalar tomonidan kasbiy – ijtimoiy normalarning
  

o’zlashtirilishi, ijtimoiy tajribaning shaxsiy – kasbiy ustanovkalar tizimida qo’llanilishi;

• 
  axborotli-mazmunli – omil-tanlangan kasbiy faoliyat sohasini muvaffaqiyatli egallash uchun zarur bo’lgan ijtimoiy-nazariy, pedagogik-psixologik va maxsus-metodik bilim, malaka va ko’nikmalar majmuasi;
  

• 
  faoliyatli omil – o’zlashtirilgan maxsus kasbiy bilim, malaka va
  

ko’nikmalarni aniq vaziyatlar va zaruriy holatlarda tatbiq eta olish, o’zini-o’zi tahlil qilish va rivojlantirish motivatsiyasi;

• 
  tashkiliy-metodik omil – innovatsion ta’lim turlari: shaxsga
  

yo’naltirilgan, tabaqalashtirilgan ta’lim, interfaol ta’lim, hamkorlik ta’limi, dasturiy ta’lim, muammoli ta’lim, o’yin texnologiyalari, modulli ta’lim, mustaqil ta’lim va

¹ Rahimov B.X. Bo’lajak o’qituvchilarda kasbiy-madaniy munosabatlarning shakllanishi.: Ped. fan. nom. …
diss. – T.: 2002. B – 61-67.
34

boshqalardan o’quv-tarbiya jarayonida samarali foydalanish; o’qituvchi va talabalarning o’zaro hamkorligi; talabalarning mustaqil ta’lim olish ko’nikmalariga egaligi, talabalarning bilim olishga nisbatan ijodiy yondashuvlari, ularda mustaqil fikrlash ko’nikmalarining shakllanganligi; axborotlashgan ijodiy muhitning qaror topganligi; sog’lom raqobatning mavjudligi; talabalar bilish faoliyatining ob’ektiv baholanishi;

- didaktik omil (vositalar) – maxsus jihozlangan (kompyuterlash-tirilgan) o’quv xonalarining mavjudligi; o’quv manbalari (takomillashtirilgan o’quv dasturlari, ma’ruza matnlari, elektron darsliklar, o’quv va metodik qo’llanmalar, elektron ishlanmalar, grafik organayzerlar, auditiv vositalar), o’quv jihozlari va qurollari, axborot texnologiyalari.
Mazkur omillar va pedagog mutaxassislar tayyorlashga qo’yiladigan mehnat bozorining zamonaviy talablaridan kelib chiqib, bo’lajak o’qituvchilarda
kasbiy moslashuvuvchanlikni shakllantirish mazmuni bevosita ulardagi fiziologik, psixologik, ijtimoiy va tashkiliy molashish bilan belgilanishi ma’lum bo’ladi.
Pedagogika oliy ta’lim muassasalari talabalarining ijtimoiy-nazariy tayyorgarligi motivatsion va ijtimoiy omillar ta’sirida kechib, uning mazmunida umumta’lim fanlari doirasida o’zlashtiriladigan axborotlar, bilimlar, fan asoslari muhim ahamiyat kasb etadi.
Talabalarning pedagogik-psixologik tayyorgarligi esa ta’lim-tarbiya jarayoni tamoyillari, ta’lim mazmuni va uning mohiyatini yorituvchi hujjatlar, o’qitish shakllari, metodlari va vositalari, shuningdek, ta’lim oluvchi shaxsining yosh va individual xususiyatlarini bilish hamda ularning psixologik holatini boshqara olish borasidagi kasbiy bilim, malaka va ko’nikmalarni o’zlashtirish darajasi bilan belgilanadi.
Tadqiqotlar doirasida bo’lajak o’qituvchilardagi kasbiy faoliyatga amaliy-faoliyatli moslashish ko’nikmalari bevosita maxsus-metodik tayyorgarlik negizida shakllanishi ma’lum bo’ldi. Bunda ta’lim oluvchining o’quv-tarbiya jarayonini to’g’ri loyihalashtirish va amalga oshirish, o’qituvchi va ta’lim
35

oluvchi faoliyatini tashkil qilish hamda boshqarish, Talabalarning bilish faoliyatini to’g’ri yo’naltirish, o’qitish, nazorat va baholashning shakl, metod va vositalaridan fan, mashg’ulot va mavzu doirasida samarali foydalanish ko’nikmalariga egalik darajasi asosiy komponentlar sifatida tavsiflanadi.

Bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy moslashtirish jarayoniga qo’yiladigan zamonaviy talablardan biri bu innovatsiyalarni faol o’zlashtirish va amalga tatbiq etish ko’nikmalaridir.
Innovatsion tayyorgarlik –mutaxassis shaxsidagi pedagogik faoliyatga nisbatan aksiologik, akmeologik, kreativ, refleksiv yondashuvning shakllanganligi, ta’lim jarayonida ijodiy hamkorlik muhitining yaratilishi, o’qitish jarayoniga innovatsion texnologiyalarni tatbiq etish, innovatorlik faoliyatiga bo’lgan faol motivatsiyaning qaror topganligi bilan belgilanuvchi kasbiy tayyorgarlik mezonlaridan sanaladi.
Bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy moslashtirish jarayonini yana bir e’tiborli jihati bu yuqorida ta’kidlab o’tilgan yo’nalishlardagi kasbiy bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirish va amaliyotga to’laqonli tatbiq etishning zaruriy shart-sharoitlari majmuasining belgilanishidir. Chunki, qulay va maqsadga yo’naltirilgan pedagogik sharoit jarayondan ko’zlangan natijaga erishishini engillashtiradi.
N.A.Muslimov o’z tadqiqotlarida bo’lajak kasb ta’limi o’qituvchi-sini kasbiy moslashtirish uning kasbiy shakllanishidagi muhim jihatlardan biri ekanligini ta’kidlab, mazkur jarayondagi muhim pedagogik shart-sharoitlar sifatida quyidagilarni e’tirof etadi:
- moddiy-texnik shart-sharoitlar (o’quv binolari, o’quv auditoriyalar, o’quv-texnik vositalar majmuining mavjudligi va hokazolar);
- o’quv-metodik shart-sharoitlar (davlat ta’lim standarti, o’quv dasturlari, o’quv rejalari va boshqalar);

• 
  kadrlar salohiyati (professor-o’qituvchilar);
  

• 
  ijtimoiy hamda o’quv-texnologik muhit;
  

36

- tashkiliy hamda o’quv-amaliy faoliyatning izchil, uzluksiz hamda tizimliyo’lgaqo’yilganligi¹.

Oliy ta’lim muassasalarining pedagog mutaxassislar tayyorlash tizimining o’ziga xosligidan kelib chiqib, tadqiqot doirasida quyidagi pedagogik psixologik shart-sharoitlarning ta’minlanishi kasbiy tayyorgarlik sifatini oshirishga xizmat qilishi aniqlandi:
1. Axborotli-mazmunli sharoit. Ma’lumki, ta’lim mazmuni bo’lajak mutaxassis o’zlashtirishi lozim bo’lgan kasbiy bilim, malaka va ko’nikmalarning oldingdan loyihalashtirilgan tizimi bo’lib, bunda DTS, o’quv rejalari, takomillashtirilgan ta’lim dasturlari, ma’ruza matnlari, ta’lim texnologiyalari asosidagi o’quv-metodik majmular, ilmiy va o’quv-metodik, elektron darsliklar, nazorat vositalari: ijodiy pedagogik topshiriqlar, vaziyatli masalalar, masofali nazorat, ijodiy loyiha ishlari, mutaxassislik yo’nalishlari bilan bog’langan kurs va loyiha ishlari alohida o’rin tutadi.
2. Texnologik sharoit. Tadqiqot maqsadi, ya’ni bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy moslashtirishning samarali shakl, metod va vositalarini ishlab chiqib, amaliyotga tatbiq etish uchun texnologik sharoit asos qilib olindi. Bunda kasbiy moslashtirish jarayonida:

• 
  muammoli o’qitish;
  

• 
  o’yinli texnologiyalar (rolli-ishchan o’yinlar, tadbirkorlik
  

o’yinlari);

• 
  trening, videotreninglar,
  

• 
  muammoli -seminarlar;
  

• 
  pedagogik muammoli vaziyatlarni echish va tahlil qilish, “Keys-stadi”;
  

• 
  kichik guruhlarda o’qitish, mikro-darslar;
  

• 
  ijodiy tadqiqotchilik metodlari;
  

• 
  dars va tarbiyaviy tadbirlarni loyihalash metodlari;
  

1. 
   Muslimov N.A. Kasb ta’limi o’qituvchisini kasbiy shakllantirishning nazariy-metodik asoslari: Ped.fanl.dokt.
   

... diss. – T.: 2007. – 357 b.

37

• 
  autotreninglarni tashkil etish va o’tkazish metodikasining ishlab chiqilishiga alohida e’tibor qaratildi.
  

Bo’lajak o’qituvchilarn kasbiy moslashtirishning texnologik sharoiti nazariy asoslanganlik; o’quv-tarbiya jarayoni mazmuni va tashkiliy jihatlariga yaxlit yondashuv, tizimlilik, o’qitishda ta’lim oluvchilarning individualligi, kasbiy yo’nalganligi e’tiborga olish kabi tamoyillariga asoslanadi.

3. 
   Refleksiv sharoit. Yaratilgan pedagogik shart-sharoitlarning natijaviy-mahsuli sifatida refleksiv (refleksiya-ortga nazar, tahlil, o’zgarishlar, shaxsning
   

o’z faoliyatini baholay olish darajasi) sharoit muhitining yaratilishiga alohida e’tibor berildi. Bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy moslashtirishga yo’naltirilgan refleksiv sharoit mazmuni quyidagicha belgilandi:

• 
  faol bilish motivatsiyasini rivojlantirish;
  

• 
  kasbiy faoliyatga nisbatan akmeologik yondoshuvni qaror toptirish;
  

• 
  kreativ ko’nikmalarni shakllantirish;
  

• 
  pedagogik-psixologik, metodik bilimlarni shakllantirish;
  

• 
  o’zini – o’zi kasbiy anglash.
  

Olib borilgan tahlil natijalaridan ma’lum bo’ladiki, pedagogik amaliyot, mustaqil ta’lim, to’garaklar, audtoriyadan tashqari ishlar, jamoaviy tadbirlar, ijodiy kastinglar va boshqa turdagi tashkiliy tadbirlar talabalarning kasbiy moslashish va rivojlanishdagi muhim vositalardan sanaladi.

Ana shu maqsadda tajriba ob’ektlarida “Yosh pedagoglar” to’garagining faoliyati takomilashtirildi. “Yosh pedagoglar” to’garagiga tadqiqot doirasida jami 37 nafar talabalar va 4 nafar professor-o’qituvchilari a’zo bo’lishdi.
“Yosh pedagoglar” to’garagining asosiy maqsadi oliy ta’lim
muassasalarida tahsil olayotgan iqtidorli yoshlarni jamlash, ularning qobiliyatlari va iqtidorlarini namoyon etishlari uchun amaliy yordam ko’rsatish
va shu asnoda talabalardagi kasbiy bilim, malaka va ko’nikmalarni
rivojlanishiga refleksiv sharoit yaratishga yo’naltirildi.
Dastlab “Yosh pedagoglar” to’garagining ma’naviy-ma’rifiy chora-
tadbirlar rejasi ishlab chiqildi va talabalarning qiziqishlari, talablari, oliy ta’lim
38

muassasalarining imkoniyatlarini hisobga olgan holda o’tkaziladigan turli tadbirlar, ularning maqsadi, mazmuni, vazifalari aniq belgilandi.

“Yosh pedagoglar” to’garagining harakat dasturini ishlab chiqishda quyidagi jihatlarga alohida e’tibor qaratildi:

• 
  talabalarda ijtimoiy faollikni rivojlantirish;
  

• 
  auditoriyadan tashqari qiziqishlaridan kelib chiqib bo’sh vaqtni unumli tashkil etish;
  

• 
  kasbiy sifatlar va kasbiy moslashuvni shakllantirish;
  

• 
  ratsionalizatorlik g’oyalarini amalga oshirish.
  

Tajriba natijalari va respondent-o’qituvchilarning fikr-mulohazalari pedagogik-psixologik shart-sharoitlar integratsiyasining ta’minlanishi bo’lajak mutaxassilar tayyorlash jarayoni ta’lim sifatini oshirishda muhim ahamiyat kasb etishini tasdiqladi. Shuningdek, tizimli yondashuv asosida bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy moslashtirishga yo’natirilgan o’qitish texnologiyalarining o’quv jarayonidagi imkoniyatlarini amaliy yoritish tadqiqot muammosining ijobiy echimini ta’minlashga yordam berishi aniqlandi. Ishning navbatdagi bo’limlarida mazkur masalalarga alohida e’tibor qaratildi.

2. 
   Tizimli yondashuv asosida bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy
   

moslashtirish tuzilmasi
Oliy ta’lim muassasalarida bo’lajak o’qituvchilarni kasbiy moslashtirishni shakllantirishning ahamiyatli jihatlaridan biri bu jarayonga tizimli yondashuv tamoyilidir.
Tizimli yondashuv tushunchasi tadqiqotchilar tomonidan turlicha qayd etiladi. Ayrim ilmiy ishlarda aksariyat hollarda yaxlitlik kategoriyasiga asoslanish bilan chegaralanilgan, ularda o’rgangan xususiyat, hodisa va jarayonning yaxlit tavsifnomasi yaratilgan.
“Tizimlilik” tushunchasini jarayonlar va borliqdagi hodisalarning tizim hosil qila olishi, tizimning mavjudligi, moddiy dunyoning hamda uni bilish
39

shakllarining tizimli qurilishga egaligi kabi holatlarni aks ettira olishi to’g’risidagi xulosaga kelish mumkin.

Ma’lumki, tizim bu - o’zaro bir-biri bilan munosabatda bo’ladigan ob’ektlar va ularning xossalari majmuidan iborat.
Ilmiy bilish nuqtai nazaridan “tizimlilik” avvalo, inson faoliyatiga xos hodisa sifatida qaraladi. Buni N.Muslimov o’z tadqiqotida quyidagicha tasvirlaydi: (1.3.2-rasm):

		Amaliy
		faoliyat
		Bilish
		faoliyati
Inson
faolyatida
tizimlilik		Kommunikativ
		faoliyat
		Aksiologik
		faoliyat

2.1.1-rasm. Tizimlilik aks etuvchi inson faoliyati
turlari
Tizimli yondashuv – ilmiy bilish hamda ijtimoiy amaliyot metodologiyasining yo’nalishi bo’lib, uning asosida ob’ektlarni tizim sifatida qabul qilinishi yotadi. Tizimli yondashuv tadqiqotchini ob’ekt yaxlitligini ochib berishga, uning aloqalari turli tiplarini aniqlashga hamda ularni yagona nazariy ko’rinishga keltirishga yo’naltiradi.
Pedagogik jarayonga tizimli yondashuv esa o’qitish maqsadidan tortib uning natijasigacha bo’lgan jarayon va o’quvchi imkoniyatlarini yaxlit tizim sifatida qabul qilish bilan belgilanadi.

40

Bunday yondashuv uzluksizlik, yaxlitlik hamda tuzilmaviylikning dialektik birligini o’zida aks ettirib, murakkab jarayonlar modelini yaratish imkonini berishi bilan ularni tadqiq qilishni engillashtiradi.

Ba’zi tadqiqotlarda mualliflar faqatgina tizim elementlarini sanab o’tish bilan chegaralanadilar, biroq pedagogik jarayonda foydalaniladigan maqsad, metod, vosita amalga oshirilish shart-sharoitlari ochib berilmasdan qoladi.
Tizimli yondashuvning asosiy tushunchalari va boshlang’ich asoslarini o’rganishimiz natijasida real borliqning muhim belgilaridan biri – undagi ob’ektlarining o’zaro ta’sirlashuvi natijasida ta’sirlashuvning boshlang’ich davridagi ob’ektlarga xos bo’lmagan yangi sifatlar yuzaga kelishi to’g’risidagi tasavvur hosil bo’ldi.
U sifat jihatidan yangi mahsul – yaxlitlikning va tizimning vujudga kelishidir. Yaxlit tizimning sifati uni tashkil qiluvchi sifatlarning yig’indisidan iborat bo’lmaydi. Tizim uchun, shuningdek, mohiyat jihatidan uning ajralib turuvchi xossalarini ifodalovchi yangi integral sifatlar ham xosdir.
Yaxlit tizim o’zi tarkib topgan qismlarga faol ta’sir ko’rsatib, ularni o’z tabiatiga moslab o’zgartiradi.
Natijada dastlabki boshlang’ich qismlar sezilarli o’zgarishga uchraydi: ko’pchilik holatlarda oldingi, ular tizimga kirishigacha bo’lgan xususiyatlarini yo’qotadi, ularning boshqa xususiyatlari o’z ahamiyatini oshiradi, yangi sifatlarga ega bo’ladi, shuningdek saqlab qolinadigan xususiyatlar ham sifat va miqdor o’zgarishlarga uchraydi.
Yaxlit tizimning asosiy belgilarini aniqlab olamiz.

1. 
   Yaxlit tizimning asosiy belgisi aynan tizimiy integral va uni tashkil qiluvchi tarkibiy qismlarning jamoaviy sifati (yoki sifatlari)ning mavjudligidir.
   

2. 
   Yaxlit tizimning ajralmas alomati uning tarkibiy qismlari, zero, tizim ulardan tarkib topadi hamda u siz mavjud bo’la olmaydi. Biroq tarkibiy qismlar tasodifiy ob’ektlarning yig’masi emas. Ular tizim bilan integratsiyalashgan, aynan ushbu tizimning tarkibi hisoblanadi. Tizimning maqsadga muvofiq faoliyat ko’rsatishini ta’minlash borasida uni tadqiq qilish,
   

41

loyihalash, tarkibiy qismlarini aniqlashga tizimli-tuzilmaviy yondashuv deb ataladi.

Tizimli-tuzilmaviy (amaliy, asosli) yondashuv ob’ektning tuzilish xususiyatlarini yahlit, tarkibiy qismlarga berilgan vaqt oralig’i bo’yicha bo’laklangan holatda qarab chiqishni ko’zda tutadi.

3. 
   Yaxlit tizim – maqsadli tizim, u muayyan maqsadni amalga oshirishga intiladi. Maqsad tizimda uni hosil qiluvchi muhim omillardan biri sifatida yuzaga keladi. Biroq, maqsad unga erishish uchun muayyan harakatlarni amalga oshirishni taqozo qiladi. Tizimning muhitda maqsadga erishish uchun amalga oshiradigan harakatlari aynan uning funktsiyalarini tashkil qiladi. Funktsiyalar maqsadga nisbatan unga erishish usuli sifatida yuzaga chiqadi. Tizimning maqsadga erishish uchun muhitdagi o’zini tutishi nuqtai nazaridan tadqiq qilish va loyihalashga tizimli-funktsional yondashuv deyiladi.
   

3. 
   Har qanday tizim o’zgarmas, barcha davrlar uchun bir xil bo’lib
   

qolmaydi. U absolyut, abadiy emas, chunki qarama-qarshiliklar mavjudligi unga ham xosdir. Har bir tizim nafaqat faoliyat ko’rsatadi, balki, shu bilan birga rivojlanadi; u o’z ibtidosiga ega, u yaralish davrini o’taydi, tarkib topadi va rivojlanadi. Tizimlar nazariyasida tizimning yashash vaqti uning asosiy tavsifiy belgilaridan biri hisoblanadi.

5. 
   Tizimni uning vaqt bo’yicha rivojlanishi nuqtai nazaridan tadqiq qilish va loyihalash tizimli yondashuv deb ataladi.
   

5. 
   Har bir tizim o’z navbatida o’zidan yuqori darajada turuvchi metatizmning tarkibiy qismi sanaladi, shu kabi u o’zidan quyi darajada turuvchi tarkibiy qismlardan iborat. Boshqacha qilib aytganda, hech bir tizim boshqalaridan izolyatsiyalanmagan, balki ko’plab aloqalar bilan boshqa turli tizimiy va notizimiy uyushmalar bilan ta’sirlashib turadi. Tizim o’ziga nisbatan tashqi bo’lgan muhitda harakatda bo’ladi, rivojlanadi, u bilan ko’plab
   

kommunikatsiyalar orqali bog’lanadi. Tizimni unga nisbatan mavjud bo’lgan boshqa tizimiy va notizimiy uyushmalar nuqtai nazaridan o’rganishga tizimli-kommunikativ yondashish deb ataladi.

42

7. 
   Tizimga doimiy ravishda o’zida uning turg’unligini buzishga qaratilgan ta’sirlar ko’rsatib turiladi. Ushbu ta’sir avvalo har qanday tizimning ichida mavjud bo’lgan qarama-qarshiliklar oqibatida yuzaga keladi. Shu bilan birga resurslar etishmasligi, qattiq cheklashlar kabi tashqi salbiy ta’sirlar ham mavjud. Bunga qaramasdan tizim yashaydi va rivojlanib boradi. Demak, tashkil etuvchi qismlarning o’ziga xos yig’masi, ichki tuzilma va boshqalar bilan birga boshqa tizim hosil qiluvchi, tizimni himoyalovchi omillar ham mavjud. Tizimning yashovchanligini ta’minlovchi ushbu omillarga boshqaruv deyiladi.
   

Tizimlarni uning turg’unligini buzishga qaratilgan ichki va tashqi

ta’sirlar sharoitida maqsadga muvofiq faoliyat ko’rsatishi nuqtai nazaridan tadqiq qilish va loyihalashga tizimli-tashkiliy yondashuv deb ataladi.

8. 
   Tizimdagi boshqaruvni axborotlarni uzatish, qabul qilish, saqlash hamda qayta ishlashsiz tasavvur etib bo’lmaydi. Axborot – tizim tarkibiy qismlarining bir-biri bilan hamda tizim tashqi muhit bilan aloqa qilish usulidir.
   

Bu ma’noda tizimlilikning mohiyatini uning axborotli jihatlarini o’rganmasdan turib ochib berish mumkin emasligini ayon bo’ladi.

Tizim va tashqi muhit o’rtasidagi ko’plab cheksiz o’zaro aloqalarni berilgan vaziyatdagi ahamiyatiga ko’ra bitta kiruvchi va bitta chiquvchi aloqa sifatida tasavvur qilamiz. Tizim va muhit o’rtasidagi kiruvchi va chiquvchi aloqa davomida moddiy, energetik yoki axborot elementlarining uzatilishi bilan bog’liq almashinuv sodir bo’ladi.
Tizim va tashqi muhit o’rtasidagi aloqadorlikni o’rganish ko’rsatdiki, muhit tizimga resurslarni etkazib beradi, tizimdan esa faoliyatning yakuniy natijasini qabul qilib oladi va iste’mol qiladi. SHunisi e’tiborliki, tizimning faoliyat natijalari printsipial jihatdan muhitda yaratila olmaydi (aks holda tizimni muhitdan ajratishga ehtiyoj qolmaydi). Tizim muhitga o’z ehtiyojlarini qondirish manbai sifatida kerak bo’ladi.
Kasbiy moslashishining mohiyati – o’zlashtirish – anglash – shakllantirish – moslashish ko’nikmalarini rivojlantirishdan iborat. Boshqacha

43

aytganda, tashqi muhit – olam individning o’zida muhit bilan ta’sirlashib hosil qiladigan obrazlar manbai bo’lib xizmat qiladi.

Demak, tizimning mavjud bo’lishini shaxsning o’z-o’zini rivojlantirish jarayonidagi qondirilmagan ehtiyojlar vujudga keltiradi, yoki boshqacha ifodalanganda tizim tashqi muhitdagi muammoli vaziyatni hal etish uchun yaratiladi.
Ma’lumki, shaxsni o’z-o’zini rivojlantirishi - bu insonning o’z xayotiy
faoliyatining sub’ektiga aylanishidir. Sub’ektlik - inson hayotidagi faol mustaqil holat va maqomidir. U inson tug’ilishidanoq unga xos bo’lib, uning ilk psixologik namoyon bo’lishi – bolaning jonlanishi hisoblanadi. Yosh o’tgani sari u o’z shaklini o’zgartiradi ya’ni, insonda ahloqiy, estetik, ijtimoiy va
psixologik quzg’atuvchi sabablar paydo bo’lib, inson o’z-o’zini anglash,
muomila va faoliyat sub’ektiga aylanadi va shaxsiy «Men»ini kashf etadi.
Mazkur jarayonda pedagog shaxs rivojlanishi muhitining loyihalovchisi sifatida
namoyon bo’ladi. Ya’ni shaxs rivojlanishi jarayonida pedagog va
tarbiyalanuvchilar o’rtasidagi muhit o’ziga xos mazmunli shaklga aylanib, bu erda muloqot muhiti bo’lajak o’qituvchining ichki dunyosini shakllanishi mexanizimi sifatida vujudga keladi.
Afsuski, ko’pchilik hollarda ta’limiy faoliyat uchun predmet (maqsad, mazmun) sifatida insonning shaxs bo’lib kamol topishi deyarli kurib chiqilmaydi. Bu jarayonni o’qitishdan tashqari (darsdan tashqari) paytda «tarbiyaviy ish» davomida amalga oshirish mumkin degan fikrlar uchraydi. Bu fikrlar noo’rin albatta, chunki bolaning shaxsiy rivojlanishi uchun ta’lim jarayoni mohiyatni tashkil etuvchi umuminsoniy madaniyat va tajribaga o’quvchilarni jalb etish ham ta’lim funktsiyalaridandir. Mazkur vazifalarni hal etmadan ta’lim shaxsga nisbatan yaxlit ma’lumotni bera olmaydi. Chet el pedagoglari tajribasi shuni ko’rsatadiki, ta’lim jarayonida shaxsni tanlangan model bo’yicha shakllantirishga urinish, talabalarni «qatorasiga» ta’lim tizimidan o’tkazish faqatgina ijtimoiy va ta’limiy surrogatlarni (nohaqiqiy nusxa) shakllanishiga olib keladi.
44

Yuqoridagi mulohazalarga tayanadigan bo’lsak, zamonaviy ta’lim usullarining bosh maqsadi ham oldindan belgilangan xususiyatli shaxsni shakllantirishni emas, ta’lim jarayonida sub’ekt shaxsiy funktsiyalarining to’liq namoyon bo’lishi va shunga muvofiq rivojlanishi uchun shart-sharoit yaratishdan iboratdir.

Shaxsiy funktsiyalar bu shaxsning muayyan vaziyatdagi xarakter xususiyatlari emas, aksincha, insonning «shaxs bo’lishi» fenomenida namoyon bo’luvchi belgilardir. Bu funktsiyalar qatoriga motivlashtirish( faoliyatni qabul qilish va asoslash), kolliziv (borliqdagi yashirin ziddiyatlarni sezish), kritiklik(tashqi muhitdan taklif qilinuvchi meyor va qadriyatlarga nisbatan), refleksiv(mazmunni anglay olish, mo’ljal olish) ijodiy takomillashtirish, o’z-o’zini namoyon qilish, o’z istaklariga ega bo’lish kabi funktsiyalarni kiritish mumkin. Bu funktsiyalarning o’quv jarayoni sub’ektlari faoliyatida namoyon bo’lishi, to’liqligi ta’lim jarayonining amaliyotda «shaxsiy»darajaga yetganlik o’lchovidir.
Tadqiqotlardan ma’lum bo’ladiki, bo’lajak o’qituvchilarning kasbiy moslashish jarayoni shaxsning individualligini ko’zda tutuvchi o’ziga xos sub’ektiv o’quv hamkorlik shakllarini taqazo etadi.
Ma’lumki, individuallik shaxsning etilishi, shakllanganligining o’lchovidir. Individuallikning rivojlanishi uchun esa shaxsiy tajriba, ijodiy faoliyat turi, differentsial munosabat, o’z-o’zini tarbiyalash zarur. Bunda muloqot, dialog, fikriy o’yin, reflektsiya, mazmunni anglay olish shaxsiy funktsiyalarning rivojlanish darajasini belgilab beruvchi mezonlardan sanaladi.
Oliy ta’lim muassasalaridagi o’quv jarayoniga tizimli yondashuv esa bo’lajak mutaxassis shaxsining o’ziga xos tajribasi, individualligining va ilmiy dunyoqarashini shakllanishda manbai hisoblanadi. Shunga muvofiq ta’lim jarayonining barcha aspektlarida o’quv faoliyatining borishi va natijalarida shaxs omilining etakchilik qilishi, o’qitish jarayonida shaxsning kutilmagan ijodiy qobiliyatlarini namoyon qiluvchi pedagogik vositalarning innovatsion

45

turlarini, o’qitishning zamonaviy usullarini tadbiq etilishi o’quvchilardagi

kasbiy moslashishni shakllanishiga yordam beradi.
N.G.Ismatova kasbiy moslashuv nuqtai nazaridan moslashish
mazmunini quyidagi muhim yo’nalishlarda ko’rib chiqishni taklif etadi:

• 
  fiziologik: organlar va tizmlarning funktsiyasi, endokrin regulyatsiya, nerv regulyatsiyasi;
  

• 
  ijtimoiy-psixologik moslashuv: yangi psixologik xulq-atvor
  

me’yorlarining shakllanishi; qo’yilgan alab bilan bog’liqlikda shaxsiy sifatlarni korrektsiyalash; yangi ijtimoiy muhitni o’zlashtirish;

• 
  kasbiy: mehnatning yangi sharoitlariga; pedagogik kasbiga; bilimlari va
  

pedagogik mahoratini doimiy takomillashtirib borishga odatlanish¹.

Tadqiqot ishlarini olib borish davomida tizimli yondashuvning yaxlitlik va o’zaro aloqadorlik tamoyilidan foydalangan holda bo’lajak o’qituvchilarni
kasbiy moslashtirish modelini ishlab chiqdik. (2.2.1-rasm).

1. 
   Ismatova N.G. Upravleniya professionalnoy adaptatsiey vыpusnikov pedagogicheskix vuzov. // J.”Uzluksiz talim”. – T., 2009.-№1.-S. 47-50.
   

46