Xolmirzayeva gulshona

so’z boyligining ma’lum miqdoriy belgisini qo’yish
kerak. Buning me‟yoriy talabi 
o‟quvchilarning o‟zlari foydalanayotgan darsliklar asosida aniqlanadi. Shunda ta‟lim 
oluvchilarning og‟zaki nutqi va so‟zlardan foydalanish malakasi oshadi. Og‟zaki nutq shunda 
ravon bo‟ladi. 
Darsliklardagi ayrim mashqlarni qaytadan ko‟rib chiqish kerak. Chunki mashqlarda 
o’quvchilarning aktiv lug’atidagi so’zlardan ko’proq foydalanish
kerak. 5-6-sinf darsliklarida 
ko‟rgazmalilikdan unumli foydalanilsa bo‟ladi. O‟quvchilar bunday paytda tasavvur qilib eslab 
qolish qobiliyatlari yuqori darajada bo‟ladi. 
Til sathlarini o„zaro bog‟lab o„rganish – kommunikativ savodxonlik garovi.Ona tili materiallarini 
o„zaro bog‟lab o„rganish, yiriklashtirish,kuzatish, taqqoslash, guruhlarga ajratish, 
umumlashtirish imkonini beradi. Shu bilan birga turli xil til xodisalari mohiyatini chuqurroq 

---

5 
o„rganishga, nutqda so„zni o„rnida ishlatish ko„nikmalarini chuqurlashtirishga ijobiy ta‟sir etadi. 
Ona tili o„qitishda oldingi o„rganilganlarga tayanib, yangi tushunchalarni kuzatish, guruhlarga 
ajratish, qiyoslash, umumlashtirish orqali qoida, ta‟rif chiqarishga o„rgangan o„quvchi bir – 
biriga o„xshash va farqli xodisalar ustida ishlaydi, o„qituvchi yordamida xulosa va hukm 
chiqaradi. Ona tili izchil kursida fonetika, leksikologiya, o„zaro bog‟liq holda bir yaxlitlikni 
tashkil etadi. Boshlang‟ich sinflarda o„rganilganlarga suyangan holda so„zning umumiy tahlilini 
o„tkazish o„quvchini mustaqil, ijodiy fikrlashga, ixcham, lo„nda va aniq chiqarishga, har bir 
tovush va so„zdan unumli foydalanishga o„rgatadi.
Grammatik tahlildan namuna.
Birinchi ish. «Viloyat» so„zining fonetik tahlili.
Ikkinchi ish. Viloyat – ot, turdosh, aniq, bosh kelishik, birlikda.
Uchinchi ish. Yuqoridagi so„zga ma‟nodosh va uyadoshlar topish.
Undoshlar: viloyat - hudud, tuman, mavzu, mahalla,ko„cha va h.k.
To„rtinchi ish. Topilgan so„zlar ishtirokida so„z birikmasi yoki gap hosil qilish: Sirdaryo 
viloyati Mirzacho„l hududida joylashgan.
Birinchi ish fonetik tahlilga bag‟ishlangan bo„lib, unda so„zdagi tovush – harflar tasnifi, 
ochiq va yopiq bo„g‟inlar, harf va tovushlar soni aniqlanadi, bo„g‟inlarga ajratiladi va sanaladi.
Yuqoridagi ishlar bajarilgan, mazkur so„z morofologik tahlil qilinadi; so„zning lug‟aviy 
ma‟nosini aniqlash maqsadida uning ma‟nodoshlari va uyadoshlari topiladi; ular ishtirokida so„z 
birikmasi yoki gap hosil qilinadi. So„zning bunday umumiy tahlili o„quvchining tildan 
egallangan bilimlarni takrorlash, mustahkamlash va umumlashtirish, qolaversa, o„quvchi bilim 
darajasini nazorat qilish uchun mo„ljallangan. Lekin grammatik tahlilning o„zi DTS talablarida 
ko„rsatilgan barcha talablarni amalga oshirish uchun kifoya qilmaydi.
Tahlilni DTS talablariga xizmat qildirish uchun til bo„limlarini o„zaro aloqadorlikda 
o„rganish tahlilni kommunikativ savodxonlikni rivojlantirishga yo„naltirish maqsadga 
muvofiqdir.
Erkin, ravon fikrlashni o„rganishda so„z qoliplari ustida ishlashning imkoniyatlari ham 
benihoya keng.

---

6 
Turli iboralar ma‟nosini, so„z etimologiyasini bilish yoshlar uchun o„ta qiziqarli. O„zbek 
tili tarixi, uning tili, unda ro„y berayotgan o„zgarishlar, lug‟at tarkibida yangi so„zlarning paydo 
bo„lishi va ma‟no nozikliklari hosil qilishi, grammatik qurilishning takomillashib borishi kabi 
hodisalarni o„zaro aloqadorlikda tahlil qilish yaxshi samara beradi.
- «qildan qiyiq axtarmoq» – yomon niyat bilan aybi yo„q inson faoliyatidan ayb topmoq; 
ma‟nodoshi «tirnoq orasidan kir izlamoq».
- «Bag‟ri tosh» - bemehr, iltifotsiz; ma‟nodoshi: «tosh yurak», «ko„ngli qattiq».
-
«Bahri – dili ochildi» - kayfiyati yaxshilandi; ma‟nodoshi: «dimog‟i chog‟ bo„ldi», 
«ko„ngli ochildi» va h.k. 
Fanlararo bog‟lanish turli ta‟lim bosqichlaridagi ona tili darsliklarida (o„quv topshiriqlari 
tizimida) ko„proq o„z yechimini topishi darkor.
Aniq va ijtimoiy – gumanitar fanlardan matnlar tanlash, atama, so„z va ko„chma ma‟noli 
so„z, so„z birikmasi, ibora va tasviriy ifoda kabilarni tanlash, ular ishtirokida gap va matnlar 
qurish, so„z ma‟nolarini konspekt ichida farqlashni singdirish, o„quvchining fikr doirasini 
kengaytiradi, kommunikativ savodxonlik darajasini oshiradi.