Xalqaro valyuta bozori

Valyuta kursining qiymat kategoriyasi sifatidagi mohiyati. Valyuta kursi – bir mamlakat pul birliginig xorijiy pul birliklarida yoki xalqaro valyuta birliklarida (SDR, EKYu – 1999 yilda Evro bilan almashtirilgan) ifodalangan bahosidir.

Valyuta kursi – bu, bir valyutani boshqa bir valyutadagi ifodasi yoki bahosidir. Masalan, 1 AQSh dollari = 1250 O’zbekiston Respublikasining so’mi yoki 1 AQSh dollari = 26,54 Rossiya Federatsiyasining rubli.

Valyuta kursi almashuv ishtirokchilariga valyuta bozoridagi talab va taklifning nisbati bilan aniqlanadigan bir valyutani boshqa bir valyutaga qayta hisoblash koeffitsientidek tuyuladi. Biroq tovarlar, xizmatlar va investitsiyalarga bo’lgan baholarning o’rtacha milliy darajalarini ifodalovchi valyutalarning sotib olish qobiliyati valyuta kursining qiymat asosi bo’lib xizmat qiladi. Ushbu iqtisodiy kategoriya tovar ishlab chiqarishga xos bo’lib, tovar ishlab chiqaruvchilari hamda jahon bozori o’rtasidagi ishlab chiqarish munosabatlarini ifodalaydi. Qiymat tovar ishlab chiqarish iqtisodiy sharoitlarining umum qamrovli elementi bo’lganligi sababli, turli mamlakatlar milliy pul birliklarining o’zaro taqqoslana olinishi ishlab chiqarish va almashuv jarayonida tashkil topadigan qiymat nisbatlariga asoslangandir. Tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqaruvchilar va sotuvchilar milliy baholarni valyuta kursi yordamida boshqa mamlakatlar baholari bilan taqqoslaydilar. Bunday taqqoslash natijasida mazkur mamlakatda u yoki bu turdagi ishlab chiqarish yoki xorijga investitsiyalashni rivojlantirishning manfaatdorlik darajasi aniqlanadi. Qiymat qonunining harakati qanchalik buzib ko’rsatilmasin valyuta kursi pirovard natijada baribir unga bo’ysunadi hamda u valyutalar real kursining nisbatlari o’z ifodasini topayotgan milliy hamda jahon iqtisodiyotining o’zaro aloqalarini ifodalaydi.

Tovarlarning jahon bozorida sotilishida milliy mehnat mahsuli baynalmilal qiymat o’lchovi asosida jahon jamoatchiligi tomonidan tan olinadi. Ushbu bilan valyuta kursi jahon xo’jaligi doirasida tovarlar absolyut almashuvini qamrab oladi. Valyuta kursining qiymat negizi oxir oqibatda jahon baholari asosida yotgan ishlab chiqarishning baynalmilal bahosi jahon bozoriga tovarlarning asosiy etkazib beruvchisi bo’lmish mamlakatlardagi ishlab chiqarishning milliy baholariga tayanilishi bilan asoslanadi. Kapitallar xalqaro harakatining keskin oshishi munosabati bilan valyutalarning nafaqat tovarlarga nisbatan, balki moliyaviy aktivlarga nisbatan sotib olish qobiliyatlari ham valyuta kursiga ta’sir etadi.

Yagona tilda o’zaro munosabatda bo’lish uchun valyuta savdosining barcha ishtirokchilari ma’lum bir davr mobaynida shakllangan xalqaro standartlar va qoidalarni tan oladi hamda ularga itoat etadi. Masalan, barcha yozma tarzda tuziladigan shartnomalarda valyutalarni belgilash hamda ularni tasdiqlash uchun ISO-kodlardan (ISO-standartlashtirish bo’yicha xalqaro tashkilot) foydalaniladi. Shu bilan birgalikda ular xalqaro to’lovlar bilan ham bog’liq.

Davlat va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning tashqi iqtisodiy faoliyatida valyuta kursi muhim ahamiyat kasb etadi, chunki ushbu faoliyat natijasida davlatlar hamda turli sub’ektlar o’rtasida majburiyatlarni bajarish, hisob-kitoblarni amalga oshirish zarurati tug’iladi, ularni hal etish uchun esa albatta muayyan bir valyutani boshqa bir valyutaga nisbatan o’lchash zarurati tug’iladi. Shu sababli azaldan jahon amaliyotida barcha davlatlar valyutalarining kursi AQSh dollarining bir birligi uchun, Buyuk Britaniya funt sterlingining bir birligi esa AQSh dollarida belgilangan.

Evropa valyutasini boshqa evropa valyutalarida baholash uchun (Britaniya va Irlandiya funtlaridan qat’iy nazar) ko’p hollarda “100”, Italiya lirasi uchun esa “1000” standart birligi ishlatiladi. Yapon ienasi evropa valyutalariga nisbatan 100 birligida kotirovka qilinadi. Kurslar kotirovkalari, valyutalarning o’lchanishi ikki, uch va to’rt o’nlik xonalarigacha aniqlangan holatlarda ham farqlanadi.

Valyuta kursi, pullarning xalqaro xarakati jarayoniga taalluqlidir va umumiy asosda milliy iqtisodiyotning jahon xo’jaligi bilan aloqalarini ifodalaydi.

Oltin-deviz standarti sharoitida valyuta kursi aniqlanganda qog’oz pullar zaminida yotgan oltin miqdorlari solishtirilgan. Masalan, Buyuk Britaniya 1 funt sterlingi zaminida 1821 yilda 7,322385 gramm oltin yotgan, 1 nemis markasi zaminida esa 1873 yilda 0,385422 gramm oltin yotgan. Bunga ko’ra 1 funt sterling 20,43 nemis markasiga teng bo’lgan (7,322385/0,385422). Yoki, 1 AQSh dollari zaminida 1971 yilda 0,888671 gramm oltin yotgan. 1961 yildagi baho masshtabiga ko’ra SSRIning 1 rubli zaminida 0,987412 gramm oltin yotgan. Bundan, 1 AQSh dollari 0,90 SSRI rubliga teng bo’lgan (0,888671 / 0,987412).

Oltin-deviz standarti sharoitida 1929/36 yillargacha davlatlarning milliy qog’oz pullari baho masshtabiga asosan oltinga almashtirilar edi. 1936 yildan so’ng davlatlar milliy qog’oz pul birliklarini oltinga almashmaydigan bo’ldi, ya’ni muomalada oltinga almashmaydigan kredit qog’oz pullar yura boshlagan. Bunday sharoitda, ya’ni Bretton Vuds valyuta tizimi sharoitida ham valyuta kurslari ularning zaminida yotgan oltin miqdorlarini solishtirish orqali aniqlanar edi.

Yamayka valyuta tizimi (1976/78 yillar) sharoitida rasmiy asosda oltin demonetizatsiyasi e’lon qilindi va oltin yuridik jihatdan o’zining pul sifatidagi harakatini to’xtatdi. Jahon bozorida valyuta kurslari ularga bo’lgan talab va taklif asosida, valyutalarning tarixiy masshtabi atrofida tebrana boshladi. Bunday muvozanatsiz sharoitda valyutalarning kursi qisqa vaqt ichida tez o’zgaradigan bo’lib qoldi.

Ko’p hollarda barcha davlatlar milliy valyutalarining kursi AQSh dollari yoki Buyuk Britaniya funt sterlingiga nisbatan belgilanadi. Biroq tashqi savdo munosabatlarida albatta biror bir valyutaning boshqa bir valyutadagi kursiga zarurat tug’ilib turadi. Masalan, Yaponiya eksportyor Rossiya importyor bo’lsa, unda albatta 1 Rossiya rubli qancha Yapon yenasiga to’g’ri keladi degan savol tug’iladi. Bunga javob berish uchun kross-kurs uslubidan foydalaniladi. Kross-kurs to’g’risida ushbu darslikning 5-mavzusida batafsil gaplashiladi.

Xalqaro valyuta savdosida standart birliklarga teng summalar sotiladi va sotib olinadi. Sotilayotgan yoki sotib olinayotgan valyuta savdo qilinayotgan valyuta deb ataladi. Savdo qilinayotgan valyutani baholash uchun ishlatiladigan valyuta esa kotirovka valyutasi deb ataladi. Masalan, “FRF/DEM 29,50 kursi” bu, 100 Frantsuz franki uchun 29,5 Nemis markasini to’lash yoki olish kerakligini bildiradi. Bu holda savdo qilinayotgan valyuta bo’lib Frantsuz franki, kotirovka valyutasi esa Nemis markasi hisoblanadi.

Odatda valyuta kursini belgilashda xorijiy valyuta savdo qilinayotgan valyuta, mahalliy valyuta esa kotirovka valyutasi sifatida bo’ladi. Bunday kotirovka to’g’ri kotirovka deb ataladi: ma’lum bir miqdordagi xorijiy valyutaning bahosi milliy valyutaning o’zgaruvchan birliklarida ifodalanadi (jadval 3.2.).

Jadval 3.2.