V. M. Karimovaning umumiy tahriri ostida. Toshkent

Boshqaruv ortobiotikasi 
 
Ma’lumki, ko’pchiligimiz xohlaymizmi yo’qmi turli vaziyatlarda turlicha boshqaruv tizimida 
bo’lib  qolamiz.  Ya’ni,  yo  o’zimiz  rahbarmiz,  kimlarningdir  faoliyatini  boshqarish  bizga 
topshirilgan.  Yoki  kimlarningdir  bevosita  rahbarligida  faoliyat  yuritamiz,  emin-erkin  harakat 
qilish  imkoniyatimiz  cheklangan  bo’ladi.  Bu  oila  muhitiga  ham,  jamiyatdagi  kasb-hunarga 
aloqador  faoliyatimizda  ham  bor  narsa.  Shu  bois  oxirgi  yillarda  boshqaruv  ortobiotikasi 
atamasiga tez-tez murojaat qilinadigan bo’lib qoldik. 
Masalan,  oilani  olsak,  albatta,  uy-ro’zg’or  tashvishlari,  oila  davrasidagi  muomala 
maromlarini  muvofiqlashtirib  turuvchi  oilaning  konkret a’zosini biz psixologiya tilida lider deb 
ataymiz. Bu – an’anaviy o’zbek oilasida ko’proq otadir. Erkaklar oilaning ustunlari bo’lish bilan 
birgalikda,  bu  yerda sodir bo’ladigan barcha hodisalar, muammolar, hattoki, nizolarga ham 
o’zlarini mas’ul deb hisoblaydilar. Bu holat va mas’uliyat ulardan ruhiy taranglikni talab qiladi. 
Ayrim  oilalarda  er-ota  ro’zg’orning  ikir-chikiridan tortib (sovun, gugurtdan tortib, voyaga yetib 
borayotgan qizining sarpo-surug’larigacha), barcha tashvishlarni o’z yelkasiga oladi. Masalan, 
shunday  oila  sohibalari borki, ular eshigining tagida non do’koni bo’lishiga qaramay, davlat 
xizmatida band bo’lgan turmush o’rtog’iga qo’ng’iroq qilib, ishdan qaytishda non ola kelishni 
aytadi. Mehmon kelsa, dasturxonga nimalarni qo’yishni so’rab, keyin taraddudga kirishadi. Bu 
bir  tomondan,  er  bilan  bamaslahat,  uning  “chizgan  chizig’idan  chiqmaslik”ni  nazarda 
tutayotganday  tuyulsa-da,  bunday  holatda  ham  onaning,  ham  otaning  psixologik  holatiga, 
salomatligiga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi jihatlari ko’p. Masalan, bir tomondan, barcha huquq va 
erkinliklari cheklanganligiga o’rganib ketgan ayol oila davrasida, farzandlari oldida huquqsizligi, 
erksizligidan  ruhan  iztirob  chekaveradi.  Tashqaridan  qaraganda,  bunday  ayolga  yashash 
qulay, osonday bo’lsa-da, ortobioz nuqtai nazaridan, ayniqsa, yoshi o’tib borgan sari aynan 
shu huquqsizlik, ona “meni”ning surunkali kamsitilishi uni oqilona ish yuritish ko’nikmalaridan 
uzoqlashtiradi.  U  shu  holatga  ko’nikadi,  onada  mustaqil  fikrning  yo’qligi  bola  tarbiyasida 
qanchalik  noqulay  va  noo’rin  bo’lsa,  ro’zg’or  yuritish,  oila  byudjetini  boshqarishda  ham 
shunchalik noqulayliklarni keltirib chiqaradi. 
Endi  erkakni  tasavvur  qiling.  Ham  ko’cha,  ham  oshna-og’aynichilik,  ham  ro’zg’orning 
barcha ikir-chikirlari, bolalar tarbiyasi, ularning kelajagi uchun mas’ullik kabilar uni kun sayin 
toliqtiradi.  Shunday  hayotiy  misollar  borki,  bu  erkak  hattoki,  katta-katta  mo’may  mablag’lar 
topadigan epchil kishi bo’lsa ham, bir kun kelib “portlaydi”, charchaydi. Oqibati turlicha bo’lishi 
mumkin. Eng yomoni u salomatligiga putur yetkazadi, betob bo’lib, boshi yostiqqa tekkanda 

---

 
246 
esa,  ayolining  naqadar  nochorligini,  na  ishda,  na  aniq  to’g’ri  qarorlar  qabul  qilishda,  na 
muomalada  uquvsizligini  anglaydi,  bunday  anglash  esa  erning  xotinidan  batamom  sovib 
ketishiga  ham  olib  keladi.  “Umrimni  shu  notavon  bilan  o’tkazibman-a”,  deya  o’ylaydi  u. 
Vaholanki, aslida ayolni shu holatga keltirgan o’zi. Faqat buni tan olishi qiyin. Hayotda shunday 
voqyealar ham bo’lganki, har narsaga balogardon er olamdan o’tgach, onaning nochorligidan 
farzandlar uyni tashlab ketgan holatlar ham bo’lgan. Nega, chunki faqat aniq ko’rsatmalar bilan 
ishlashga,  passiv  hayot kechirishga ko’nikib qolish, oxir oqibat insonni vaziyatlarning quliga 
aylantiradi. Shuning uchun ham o’zbeklarda “er va xotin – qo’sh ho’kiz” degan biroz qo’pol naql 
borki, bu uy-ro’zg’or yuritishda er-xotinning teng huquqliligini, har bir ishda aql-idrok va fahm-
farosat bilan harakatni tashkillashtirishni taqozo etadi. 
Insonlar  faoliyatini  boshqarishda  ham  ayni  shunday  qonuniyat  mavjud.  Masalan, 
tashkilot,  idora,  muassasa,  firmalarning  rahbarlari  ham  boshqaruv  ortobiotikasiga  rioya 
qilmasalar,  o’z  salomatliklariga  putur  yetkazishlari  mumkin.  Boshqaruvda  hamjihatlik, 
hamfikrlilik,  demokratik  uslubning  ustuvorligi  bu  boradagi  eng  ijobiy  vositadir.  Boshqaruv 
tizimdagi ortobiotika eng avvalo rahbar tomonidan xodimlar, ish yurituvchilar faolyatini shunday 
tashkil etishni nazarda tutadiki, bunda har bir xodim kelajakka va o’ziga ishonch bilan qarab, 
xormay  ishlaydi,  o’z  salomatligini  asrashga  faol  kirishadi.  Majlis  va  ishlab  chiqarish 
yig’ilishlarining  ortiqcha  jizzakiliksiz  o’tkazish,  arzimagan  narsaga  stolni  mushtlamaslik, 
xodimlarning  faqat  kamchiliklarini  qidirmay,  aksincha, har biridagi ijobiy sifatlarni, o’ziga xos 
iqtidorni aniqlagan holda vazifalarni taqsimlash, kimnidir ishdan bo’shatish yoki qisqartirishda 
adolat  va  demokratik  tarzda  yo’l  tutish,  qisqartirishning  nodirektiv  vositalaridan  omilkorona 
foydalanish  nafaqat  rahbarning,  balki  barcha  xodimlarning  ortiqcha asabiylashmay, yaxshi, 
yangi qarorlarni qabul qilish va vijdonan uni bajarishga olib keladi. 
Demak,  oqilona  turmush  tarzini  har  bir  konkret  vaziyatda  tashkil  etish  quyidagilarni 
nazarda tutadi: 
 
o’zgaruvchan sharoitlarga moslashuvning yuqori darajasi; 
 
vazmin, ruhan bosiqlik bilan ishlash mahorati; 
 
ijtimoiy optimizm – kelajakka, yaxshilikka, o’ziga ishonch; 
 
odamlar mehnatining saamaradorligiga ishonch; 
 
sog’lom ma’naviy-psixologik muhitni shakllantirish va uni omilkorona boshqarish.