Urganch davlat universiteti filologiya fakulteti

Mavzuning oʻrganilishi: Til oilalarini oʻrganish qadim davrlardan tilshunoslarning dastlabki e’tiborida boʻlgan. Jumladan, oltoy tillari oilasiga kiruvchi tillar xususida tadqiqotlar olib borilgan. Xususan, N.A. Baskakovning “Алтайская семья языков и ее изучение”; V.Kotvichning “Исследование алтайских языков”, N.P. Direnkovaning “Грамматика алтайского языка” kabi izlanishlari shular jumlasidandir.
Oʻzbek tilining tarixi boʻyicha qator tadqiqot ishlari olib borilib, ularning natijalari chop etilgan. Masalan, A.M.Shcherbak, xususan, S.Mutallibov, Gʻ.Abdurahmonov, E.I. Fozilov, H.Ne’matov, A.Rustamov, S.Shukurov, Q.Sodiqov, E.Umarov, Q.Mahmudov, N.Mahmudov, X.Dadaboyev, B.Oʻrinboyev, Q.Karimov, A.Nurmonov, I. Yuldoshev kabi olimlarning ishlari shular jumlasidandir. Amalga oshirilgan ishlar tilimiz taraqqiyoti tarixining ma’lum davrlarini yoritishda, uning istiqbolini belgilashda va ma’naviy me’rosimizni tiklashda muhim oʻrin egallaydi.


Turkiy tillarning morfologik tuzilishi
Turkiy tillarda so‘z tarkibi masalasi
Turkiy tillar faqat genetik jihatdan qarindosh tillar boʻlib qolmasdan, ayni paytda tipologik jihatdan ham bir xil. tillarning morfologik klassifikatsiyasi boʻyicha agglutinativ tillar guruhiga kiradi. Turkiy agglutinativ tillarning oʻziga xos xususiyati quyidagilardan iborat:
1.Soʻz doimo oʻzakdan boshlanadi.
2.Oʻzak, asosan oʻzgarmasdir. Oʻzakdan keyin qoʻshilgan har qanday affiks oʻzakni fonetik jihatdan oʻzgartirmaydi.
3.Soʻz formalari asosan affikslar vositasida hosil qilinadi.
4.Soʻz formalari hosil qilishda supplitiv formalar mutlaqo ishtirok etmaydi, ya’ni bir soʻzning turli formalari faqat bir oʻzakdan hosil qilinadi.
5.Oʻzak va affiks organik birikib ketmaydi, ular orasidagi chegara aksariyat hollarda aniq va ravshan boʻladi. Masalan, boshlandi soʻz formasida bosh – oʻzak, - la- fe’l yasovchi affiks va di – zamon yasovchi: bular bir-biridan aniq ajralib turadi.
6. Har bir grammatik ma’noni ifoda etishda alohida affiks qoʻshiladi, shuning uchun bir soʻz formasida bir necha affiks ketma- ket, bir qatorda keladi.
Turkiy tillarda soʻz tarkibi oʻzak va affiksdan iboratdir. Turkiy tillarda fonetik jihatdan oʻzakning quyidagi koʻrinishlari mavjud:
1. Faqat bir unlidan iborat boʻlgan oʻzak: u, o kabi.
2. Bir unli va bir undoshdan iborat boʻlgan oʻzak: ol, ot, bu shu, na, ma.
3. Bir unli va ikki undoshdan iborat boʻlgan oʻzak: bosh, qoʻl, don, ont, ost, ust; ona, ota, oʻqi.
4. Bir unli va uch undoshdan iborat boʻlgan oʻzak: toʻrt, tort
5. Ikki unli va ikki undoshdan iborat boʻlgan oʻzak: bola; dala.
6. Ikki unli va uch undoshdan tarkib topgan oʻzak: tomon, somon.
Oʻzak koʻrinishlaridan uchinchisi koʻp tarqalgandir. Qolganlari juda kam darajada uchraydi.
Turkiy tillardagi oʻzakning strukturasi va taraqqiyoti haqida turli xil fikrlar mavjud. V.L.Kotvich yuqorida koʻrsatilgan oʻzak tiplari turkiy tillarda azaldan mavjud desa. N.A.Baskakov oʻzak koʻrinishining uchinchi tipi turkiy tillar uchun xarakterli va qolgan barcha koʻrinishdagi oʻzaklar shu tipning taraqqiyoti natijasida paydo boʻlgan deydi. Turkolog A.Zayonchkovskiy hamma tip oʻzaklar ikkinchi tip oʻzaklarning taraqqiyoti natijasida yuzaga kelganligini uqtiradi
Demak, turkiy oʻzak qaqida uch xil fikr mavjud boʻlib, ulardan uchinchisini haqiqatga yaqin deb hisoblaymiz. Chunki hozir uch tovushga ega boʻlish anchagina oʻzaklar qadimgi turkiy obidalar va “Devonu lugʻotit turk”da hamda oʻgʻuz guruh, tillarida ikki tovush holida uchraydi. Masalan: sa (sana), ba (bogʻla), yu (yuv); ol (bol).
Turkiy tillar taraqqiyotining hamma bosqichlarida yangi soʻz oʻzakka affiks qoʻshish bilan hosil qilingan.
Turkiy tillarda affikslarning turlaridan biri oʻzakdan keyin qoʻshiluvchi postfikslar mavjud. Affiksning prefiks, infiks kabi turlari turkiy tillarda yoʻq. Faqat boshqa tillardan oʻzlashgan soʻzlardagina prefikslar mavjud.
Turkiy tillarda kelishik kategoriyasi. Hozirgi turkiy tillarda kelishiklar miqdor jiqatidan uncha farq qilmaydi. Oʻzbek, qorakalpoq, turkman, ozarbayjon, tatar, gagauz tillarida oltita, kozoq tilida yettita, xakas va chuvash tilida sakkizta, yokut tilida toʻqqizta kelishik mavjud.
Bu tillardagi ortiqcha kelishik shakllarining aksariyati mazkur tillar taraqqiyotining keyingi davrida vujudga kelgandir.²
Grammatik son kategoriyasi. Gramatik son kategoriyasi odatda birlik va koʻplikdagi formalarning oppozitsiyasidan tashkil topadi. Birlik turkiy tillarda nol koʻrsatkichli boʻlsa, koʻplik-lar va uning turli variantlari yordamida ifodalanadi, lekin turkologiyada turkiy tillardagi grammatik son kotegoriyasi formalarini boshqacha ifodalash ham mavjud. Bu nuqtayi nazarga koʻra turkiy tillarda grammatik son kotegoriyasi “birlik” va “koʻplik” formalariga ega emas. Turkiy tillarda –lar affiksi olmagan otlar umumlashgan predmet nomini bildiradi Turkiy tillardagi koʻplik formasi hisoblangan –lar, koʻplik ma’nosini ifodalashdan tashqari, boshqa funksiyalarni ham bajarish xususiyatiga ega.
Grammatik son kategoriyasi odatda birlik va oʻnlik shakllarining oppozitsiyasidan tashkil topadi. Turkiy tillarda koʻplik -lar va uning turli variantlari yordamida ifodalanadi. Lekin bu shakl chuvash tilida yoʻq. Turkiy tillarda -lar affiksi olmagan otlar umumlashgan predmet nomini bildiradi. Masalan, kitob, daraxt soʻzlari yakka kitob, daraxtni ham, kitob, daraxtlar yigʻindisini ham ifoda eta oladi. Shunga asoslanib ba’zi tadqiqotchilar -lar affiksi koʻshilmagan shaklni noaniqson shakln deb hisoblaydilar. Koʻplik shakli -lar faqat ot turkumidagi soʻzlarga emas, balki barcha mustaqil soʻz turkumlariga ham koʻshilib keladi. Koʻplikning takror vositasida ifoda etilishi ham turkiy tillarda keng tarqalgʻan: oʻzbskcha: dasta-dasta gul, noʻgʻoycha shay-pay (choy-poy).
Shuni aytish kerakki, qadimgi turkiy yodnomalar tilida -lar affiksi nihoyatda kam ishlatilgan. Jamlik koʻplikni nfodalovchi -z, -kgʻ, -l, -m, -n, -r, -s, -ch, - sh koʻrsatkichlari qoʻllanilgan.
-z koʻrsatkichi kishilik olmoshlari tarkibida koʻplikni ifodalaydi, chunki qadimgi turkiy so‘zlar oʻzagiga qoʻshilgandir: biz, siz. Bu olmoshlar keyinchalik hurmat ma’nosini ifodalab, ikkimchi shaxs birlikda qoʻllanila boshlagach, koʻplik uchun -lar shaklini koʻshganlar. Ba’zi tilshunoslar -gʻigʻz koʻrsatkichiii ikkilik son shakli leb hisoblaydilar. Masalan, turk tilida ikiz (egiz), gez (koʻz), geguz (koʻkraq), tiz (tizza), omuz (elka), tatar tilida myogez (shox) kabi.
-k koʻrsatkichi qadimgi turkiy bobotil davrida koʻplik ma’nosida mahsuldor qoʻllanilgan. Hozirgi turkiy tillarda -kgʻ-kgʻ koʻrsatkichli ba’zi soʻzlargina saqlanib qolgan: yoqut tilida talax, kumax, koʻmiqtilida talak, koʻmak, shor tilida kumaq, boshqa turkiy tillarda tok, kum. Dastlab talak soʻzi tollar, kumak soʻzi kumlar ma’nosida ishlatilgan.
-L koʻrsatkichi jamlov koʻplik ma’nosini ifodalovchi jamlovchi affiks -la, -len tarkibida saqlangan. Qiyoslasak: oʻzbek tilida ikevle. ikevlen; oltoy tilida yekile, uchule, uygʻur tilida ikkilen, hakas tilida altalan (oltovlon).
-M koʻrsatkichi jamlov, jamlov-ayiruv ma’nosini ifodalashga xizmat qilgan va hozirgi turkiy tillarda bu shakl tartib sonlarni ifodalovchi -shchi, -imchi, -lamchi, - lemchi affikslari tarkibida saqllangan. Masalan, ozarbajon tilida birimji, ikimji, uchumji, beshlemchi kabi. Bu soʻzlar dastlab ikkilik va jamlik ma’nosini ifodalagandir.
-N koʻrsatkichi jamlik ma’nosini ifodalovchi olmoshlar tarkibida keladi: kadimgi turkiy tilda barsh (qamma), koʻmiq tilida barsh (qamma). Qadimgi turkiy tillarda koʻplik formasi -en qoʻllanilgan: oglan (oʻgʻillar), yeren (erlar) kabi.
Bundan tashqari, jamlik koʻplikni ifodalovchi -len, -gun affikslari tarkibida kelgan. Oʻzbek tilida ikegun, uchegun kabi³.
-R koʻrsatkichi jamlov koʻplikni ifodalab, turkiy tillarning barchasida ishlatiluvchi -lar va chuvash tilidagi koʻplik shakli -sar tarkibida keladi. Masalan, tuva tilida adshar - otlaring, hakas tilida kimener - kelmanglar, oltoy tilida adagar - otanglar, dolngar -yoʻlinglar, qirgʻiz tilida alasshar - olinglar, chuvash tilida xar’nzar -xur’nsar - qayinlar.
-S koʻrsatkichi turkiy tillarda juda kam qoʻllaniladi, uni chuvash tilida koʻplikni ifodalovchi -ser -zar -sem tarkibida koʻramiz: yoʻldashsem - oʻrtoqdar, purezmer - hammamiz.
-Ch koʻrsatkichi va -Sh koʻrsatkichi ham jamlov koʻplikni ifoda etadi. Xullas, turkiy tillarda koʻplikni ifodalovchi -lar, -ler, -sar, -sem affikslarining xarakteri haqida fikr bildirilgan boʻlsa ;am, jamlov-koʻplikni ifodalovchi koʻrsatkichlar haqida starli daraj; da mulohaza yuritilmagan.
Turkiy tillarda sifatlovchi sifatlanmishiga bitishuv usuli bilan tobelanadi. Turkiy tillarda aniqlovchning yana bir turi borki, u tilshunoslikda turkiy izofa deb yuritiladi. Turkiy tillarda gap boʻlaklari, boshqa til oilasidagiga, masalan hind – evropa tillari oilasidagiga nisbatan oʻzining muntazam joylashish tartibiga ega. Turkiy tillarning boshqa til oilalaridan farq qiladigan tomoni shundaki, bu tillarda qoʻshma gapning ergashgan qoʻshma gap tipidan tashqari, funksional va struktural jihatdan boshqa til oilalaridagi ergash gapga teng keluvchi ravishdosh, sifatdosh oborotlari keng tarqalgan va taraqqiy qilgan.
Mahmud Koshgʻariyning “Kitobi javohir an-nahv fi-l-lugʻat at-turk” nomli ikkinchi asarida turkiy tillar sintaksisi ustida bahs yuritishadi.