Umumkasbiy fanlar bloki

3.4. O’quvchi qobiliyatining o’ziga xosligi

O’quvchilar ko’pdan-ko’p texnika, matematika, ximiya, fizika, biologiya, adabiyot va shu kabi to’garaklarda (maktablar, oliy o’quv yurtlarining ayrim kafedralari huzurida), bolalar texnik ijodiyot markazlarida, yosh tabiyatshunoslar markazilarida v hokaza joylarda o’z qobiliyatlarini rivojlantirishlari hamda o’z qiziqish va havaslarini qanoatlantirishlari mumkin.

Qobiliyatlarni tarkib toptirish va rivojlantirish muammosiga munosabati bilan psixologlarning bir qancha tadqiqotlari o’quvchilarning turli faoliyat turlariga bo’lgan qobiliyatlarini aniqlashga qaratilganligini ko’rsatib o’tish kerak. Bu o’rinda qobiliyatlar degenda kishining muayyan faoliyat talablariga javob beradigan va uning muvofaqqiyatli bajarilishi shart bo’lgan individual psixologik xususiyatlari kompleksi tushuniladi. Shunday qilib, qobiliyatlar- murakkab, integral psixik tarzda hosil bo’lgan narsalar xususiyatlar yoki kompenentlarning o’ziga xos sintezidan iboratdir.

Agar bu masalani keng ko’lamda olib qaraladigan bo’lsa, u holda shu narsani ko’rsatib o’tish kerkki, biror faoliyat turini muvaffaqiyatli ravishda egallashning hal qiluvchi shartlaridan biri-bu faoliyatga faol, ijobiy munosabatda bo’lish, qiziqish u bilan shug’illanishga moyil bo’lishdan iboratki, ular ayrim hollarda ehtirosli havasga aylanib ketadi. Shu bilan birga xarakterga oid bir qator xususiyatlar – maqsadga intilish, qat’iyatlik, mehnatsevralik uyushqoqlik, diqqat-e’tiborni bir joyga to’plash kabi xususiyatlarning mavjudligi ham ayniqsa muhimdir. Intelektual hislar deb atalgan tuyg’ular, (zo’r aqliy faoliyatdan qoniqish hosil qilish to’yg’usi, ijod quvonchi)ning roli ham kattadir. Qobiliyatlarni, qat’iy ma’noda aytganda, faoliyatning konkret turlariga bog’langan holda qarab chiqish yaxshiroqdir.

Qobiliyatli o’quvchilarning (matematik faoliyat jarayonidagi) tafakkuri: A) tez va keng umumlashtirish bilan (har bir konkret vazifa namunaviy masala sifatida hal qilinadi); b) tugal xulosa chiqarishlar tendenstiyasi bilan (mantiqiy jihatdan juda aniq asoslangan negiz mavjud bo’lganda); v) fikrlash jarayonlarining zo’r harakatchanligi, xilma-xilligi, bir aqliy faoliyatdan teskari fikrlashga o’tish bilan; g) masalani echishda aniqlikka, oddiylikka, rastionallikka, tejamlilikka (ixchamlikka) intilish bilan xarakterlanadi.

O’quvchilarning adabiy qobiliyatlari: a) poetik idrok qilish – idrokni emostional tarzda boshdan kechirish, poetik ziyraklik, kuzatuvchanlikda o’z ifodasini topadi; b) obrazli xotira; v)estetik; g)obrazli tafakkur; d) ijodiy xayol, e) aniq va ta’sirchan adabiy tilni egallash qobiliyati.

3.5. Pedagogik qobiliyat turlari

Shaxs qobiliyatining mayllar va qiziqishlar bilan bog’liqligi. qobiliyat va bilim, malaka, mahoratlarning o’zaro aloqadorligi sir emas. Pedagogik qobiliyat tarkibi:

• 
  didaktik qobiliyat (oson yo’l bilan murakkab bilimlarni tushuntirish);
  
• 
  akademik qobiliyat (barcha fanlar yuzasidan muayyan bilimga ega bo’lish);
  
• 
  persteptiv qobiliyat ( qisqa daqiqalarda auditoriya holatini idrok qila olish fazilati);
  
• 
  nutqiy qobiliyat ( ixcham, ma’noli, ohangdor, muayyan ritm, temp, chastotaga ega bo’lgan nutq, nutqning jarangdorligi, uning pauza, mantiqiy urg’uga rioya qilishi);
  
• 
  tashkilotchilik qobiliyati (sinf guruhi yoki kursni uyushtirish va uni boshqarish iste’dodi);
  
• 
  obro’ga (nufuzga) ega bo’lish qobiliyati (o’zining shaxsiy xususiyati, bilimdonligi, aql-farosatliligi, mustahkam irodasi bilan obro’ orttirish);
  
• 
  muomala va muloqot o’rnata olish qobiliyati;
  
• 
  psixologik tashxis (diagnoz) qobiliyati (insonning kelajagini oqilona tasavvur qilish bashorati);
  
• 
  diqqatni taqsimlash qobiliyati (bir necha ob’ektlarga bir davrning o’zida o’z munosabatini bildirish o’quvi);
  
• 
  iymon-e’tiqodga, faol hayotiy pozistiyaga yo’naltirish qobiliyati;
  
• 
  tashabbusga, ijodga ilhomlantirish qobiliyati;
  
• 
  aql-donishlik qobiliyati (bilimdonlik);
  
• 
  konstruktiv qobiliyat (o’quv-tarbiya ishlarini rejalashtirish va natijasini oldindan aytish qobiliyati);
  
• 
  gnostik qobiliyat (tadqiqotga layoqatlilik).