Umumiy psixologiya fanidan

II. BOB. EMOTSIYANING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 
2.1. Hissiyot va emotsional holatlarning fiziologik asoslari 
Shaxs ruhiy olamida, uni qurshab turgan tevarak-atrofda sodir bo‘layotgan 
o‘zgarishlar (xoh tabiiy, xoh subyektiv bo‘lishidan qat’i nazar) kechinmalar 
subyekti (inson) uchun qanchalik qadr-qiymat, yuksak ahamiyat kasb etsa, hissiy 
holatlarning mazmuni shunchali purma’no bo‘ladi. Buning ta’sirida yuzaga 
keladigan muvaqqat bog‘lanishlar tizimining qayta qurilishi qo‘zg‘olish jarayonini 
hosil qiladi. Mazkur jarayon miya katta yarim sharlari po‘stida tarqalib, so‘ng 
po‘stloqosti markazlarini egallab oladi. Katta yarim sharlar po‘stidan pastda 
turuvchi miya bo‘limlarida organizm fiziologik faoliyatining turli markazlari 
(nafas olish, ovqat hazm qilish va hokazo) joylashgan. Shu sababdan po‘stloqosti 
markazlarining qo‘zg‘alishi ba’zi ichki a’zolar faoliyatining kuchayishiga olib 
keladi. Jumladan, nafas olish ritmikasining o‘zgarishi (hayajonlanganda bo‘g‘ilib 
qolishini, og‘ir va tartibsiz nafas olishni yuzaga keltiradi), yurak faoliyatining 
buzilishi (yurak urishini tezlashtiradi), organizmni qon bilan ta’minlash izdan 
chiqishi (uyalgandan qizarishni, qo‘rqqandan oqarishni keltirib chiqaradi, ichki 
sekresiya bezlari ishining nuqsonlari ko‘z yoshining oqizadi, hayajonlanganda 
og‘izini quritadi, qo‘rqqanda «sovuq» ter chiqaradi va hokazo.) 
Ilmiy manbalarda talqin qilinishicha, miya katta yarim sharlarining po‘sti 
mo‘tadil sharoitida po‘stloqosti markazlariga boshqaruv va tormozlov yo‘sinida 
ta’sir ko‘rsatadi hamda hissiyotining tashqarida ifodalanishiga yo‘q qo‘ymaydi. 
Miya po‘sti kuchli darajada qo‘zg‘alsa, uning ta’sirida boshqaruvchanlik 
funksiyasi buziladi. Shaxs qattiq charchasa yoki kuchli mast bo‘lsa, irradiasiya 
oqibatida po‘stloqosti markazlari ham qo‘zg‘aladi, natijada harakatni nazorat 
qilishi yo‘qoladi. 
Miya faoliyatining elektrofiziologik tadqiqotlari Emotsiyalarning paydo 
bo‘lishida gipotalamolimbik (yunoncha hypothalamus bosh miya bo‘limi nomi) 
tizimi va retikulyar formasiya (lotincha reticulum to‘rsimon, formatio, bog‘lam 

---

18 
ma’nosini anglatadi) ning roli ko‘rsatib o‘tilgan. Ma’lumotlarda ko‘rsatilishicha, 
Emotsional holatlarning fiziologik mohiyati katta yarim sharlar po‘stining va 
po‘stloqosti tizimi markazlarining funksiyasigina emas, balki ular: a) miya 
mexanizimlari faoliyatini faollashtiruvchi retikulyar formasiyaning, b) miyaning 
talamus (ko‘rish do‘ngliklari) ning, gipotalamusning (do‘nglikosti qismining), v) 
yarim sharlar yangi po‘stlog‘i orasidagi limbik sistemaning funksiyalaridir.
Emotsional holatlar uchun po‘stloqosti tugunchalarining tarkibiga kiruvchi 
(miya katta yarim sharlarining oq moddasi bilan birlashuvi kulrang modda 
yig‘indisi) markazlar ham muhim ahamiyatga ega. Agarda miya katta yarim 
sharlari po‘stlog‘i harakatlarini birlashtirib, sezgilarni va sa’i-harakatlarni nozik 
ifoda qilib tursa, miya formasiyalari tashqi hamda ichki muhitda sodir bo‘ladigan 
o‘zgarishlarga organizmning javob reaksiyalarini boshqaradi.
Ma’lumotlarga qaraganda, miya katta yarim sharlari po‘stlog‘i shikastlansa, 
tashqi olamdan hamda ichki organlardan keladigan qo‘zg‘ovchilarning nozik tahlil 
qilinishi zaiflansa ham Emotsional holatlar saqlanib qolaveradi. Masalan, 
hayvonlar limbik tizimga, do‘ngosti (gipotalamus) qismiga, ko‘rish tepaliklariga 
yo‘nalgan elektr qo‘zg‘atuvchilarga, retikulyar formasiyasining qo‘zg‘alishlariga 
xursandlik yoki diqqinafaslik, darg‘azablik yoki qurqoqlik, lazzatlanish yoki 
azoblanish, rohatlanish yoki ko‘ngilxijillik sifatida javob reaksiyasi hosil bo‘ladi.
Psixofiziolog olimlarning ma’lumotlariga qaraganda, miyaning muayyan 
joylaridan elektrod yordamida biotoklarni yozib olishning ko‘rsatishicha, sut 
emizuvchilarning gipotalamuslarida ham «rohatlanish», ham «azoblanish» 
markazlari mavjud ekan. Tajribada «rohatlanish» markazi qo‘zg‘atilganda yoqimli 
hislar uyg‘ongan, elektr toki bilan «azoblanish» markazi qo‘zg‘atilganda esa 
hayvonlar qaltirab, o‘zini har tomonga tashlagan. Keyinchalik sut emizuvchilar 
azoblantiruvchi Emotsiyadan qochishga harakat qilganlar.
Yuqorida ta’kidlanganidek, ijobiy va salbiy his-tuyg‘ularning shunga 
o‘xshash markazlari bosh miyaning boshqa bo‘limlarida joylashganligiga qaramay, 
shartli ravishdagi rohatlanish va azoblanish markazlari ham mavjuddir.

---

19 
Emotsiyalar bir-biriga yaqin masofada faoliyat ko‘rsatadilar. Tajribada qo‘sh 
(juft) markazlaridan birida elektrod bilan hosil qilingan qo‘zg‘alish ehtiyojdan 
kelib chiqqan holda salbiy yoki ijobiy Emotsiyadan faqat bittasini vujudga 
keltirgan, xolos. Ba’zida yondosh joylashgan markazlarda qo‘zg‘olish tarqalgan 
bo‘lsa, u holda ambivalent yoki ikkiyoqlama reaksiya ro‘yobga chiqadi. Shartli 
ravishda nomlangan markazlar (rohatlanish, azoblanish) bir-biriga yaqin 
joylashishiga qaramasdan, har xil tuzilishga ega ekanligi aniqlangan. 
Ma’lumotlarning ko‘rsatishicha, «azoblanish» markazlari miyaning turli 
bo‘limlariga joylashsa-da, lekin ular yagona tizim bilan boshqariladi. Salbiy 
Emotsiyalardan farqli o‘laroq ijobiy his-tuyg‘ular va «rohatlanish» markazlari bir-
birlari bilan jips aloqaga ega emas. Ta’kidlab o‘tilgan mulohazalar Emotsiyalar juft 
hamda qarama-qarshi xususiyatga ega ekanligidan dalolat bermoqda. Shuning 
uchun har qaysi Emotsiya qarama-qarshi turkumiga ega deb qat’iy ishonch bilan 
aytish 
mumkin, 
jumladan, 
sevgi-nafrat, 
yoqimli-yoqimsiz, 
xotirjamlik-
bezovtalanish mas’uliyatlik-loqaydlik va boshqalar.
I. P. Pavlov, Ch. Sherrington, P. K. Anoxin, N. A. Bernshteyn, Ye. N. 
Sokolov, T. V. Simonov, D. Lindsley, R. U. Liper, B. I. Dodonov, U. Jems va 
boshqalarning tadqiqotlarida ko‘rsatilishicha, tahlil qilingan markazlarning 
qo‘zg‘atilishi shartli reflekslari hosil qilinishini mustahkamlovchi omil 
hisoblanadi. Buning natijasida elektr qo‘zg‘ovchi yordami bilan miya katta yarim 
sharlarining po‘stida bilish jarayonlari va xatti-harakatlar stereotiplarining negizini 
tashkil qiluvchi muvaqqat bog‘lanishlar hosil qilinadi. Shartli reflekslarning 
so‘nishi, tormozlanishi, po‘stloqning tanlash (selektiv) tizimi miya stvolining 
uzunasi bo‘yicha tepalikosti va po‘stloqosti nerv tugunlaridagi «markazlar» ning 
faoliyatiga bog‘liqdir. I. P. Pavlov o‘sha davrdayoq, «dinamik stereotip»ni hosil 
qilgandan keyin oliy nerv faoliyatida uni buzilish salbiy hissiyotlar kechishi uchun 
negiz bo‘ladi, dinamik stereotipni oldindan tayyorlab, so‘ng uni o‘zgarishi ijobiy 
his-tuyg‘ularni paydo qiladi, deb qat’iy ishontirgan edi.
Ma’lumotlarning 
ko‘rsatishicha, 
miyaning 
tepalikosti 
qismida 
(gipotalamusda) gi markazlar rohatlanish yoki azoblanish vaziyatlari ko‘p marta 

---

20 
takrorlansa ham hyech o‘zgarmasligi mumkin, lekin miya katta yarim sharlari 
po‘stloqosti nerv tugunchalari bo‘ylab yoyilgan markazlar qo‘zg‘otilishi natijasida 
Emotsional reaksiyalar kuchsizlanishi, hatto so‘nishi ham kuzatiladi. Bu voqyelik 
shu bilan izohlanadiki, aqliy faoliyat va axloqiy kechinmalar Emotsional tusi 
o‘zining o‘zgaruvchanligi bilan ajralib turadi. Binobarin, organizmning birlamchi 
ehtiyojlari 
yuzasidan 
signal 
beruvchi 
Emotsional 
reaksiyalar 
takroran 
qanoatlantirgandan keyin ham so‘nmaydi. Shuningdek, organik jarohat tufayli 
og‘riq kamaymaydi, muayyan reaksiyalar o‘zgarmaguncha jismoniy mashqdan 
maroqlanish shaxs ko‘ngliga tegmaydi. Buning uchun albatta, salbiy, ijobiy, 
aralash (ambivalent) signallar insonning hayoti va faoliyatida o‘z ahamiyatini 
yo‘qotish kerak.
Turli markazlarni qo‘zg‘otganda yuzaga keladigan rohatlanish yoki 
azoblanish Emotsiyalarining sifatiga, darajasiga va barqarorligiga asoslangan holda 
har bir sharoitda hissiy ifodalangan shartli reflektor aloqalar bir marta 
mustahkamlanganda hosil bo‘lishini boshqa vaziyatda mustahkamlanish uchun 
ko‘p urinishga qaramay aloqani tiklash mushkul ekanligini izohlash mumkin. Bu 
o‘rinda shaxsning barqaror Emotsional yo‘nalganligi, mayllar mustahkamligi ruhiy 
hodisasini uning turmush tarzini, hayotiy ideallarni tushuntirish mumkin. Masalan, 
mayxo‘r (alkogol) yoki narkoman uchun rohatlanish bilan bog‘liq xatti-harakat 
birlamchi bo‘lganligi tufayli turli ijtimoiy voqyealar (oiladagi judolik, ishxonadagi 
ko‘ngilsizlik, tabiiy ofat va boshqalar) uni bu yo‘ldan to‘xtatib qololmaydi, lekin 
muvaqqat holat vujudga kelishi mumkin (aytaylik bir necha daqiqa o‘zini tiyib 
turish), biroq tezda tabiiy ehtiyojga mutelik qilib, «tarki odat-amri mahol» yo‘sinda 
ish tutaveradi.