Тупроқни ким таҳлил. Ас ўзг

 

---

81 
Rentgen spektroskopiyasi usullari 
Istiqbolli spektroskopik usullar. Neytron-aktivatsion tahlil (NAT) 
Neytron-aktivatsion tahlil namunalardan yadro reaksiyalari jarayonida 
yoki reaksiya natijasida hosil bo‘ladigan radionuklidlardan ajraladigan 
nurlarni 
identifikatsiyalash 
va o‘lchashga asoslangan neytronlarning 
modda elementi yadrosi bilan ta’sirlashishi davomida radioaktiv izotoplar 
yuzaga keladi, ularning parchalanishi esa nur chiqarish asosida sodir 
bo‘ladi. 
Bu usulni qishloq xo‘jaligida qo‘llash imkoniyati katta bo‘lib, N, P, 
K, Mg, Cl, Si
 
kabi elementlarni aniqlash mumkin. 
Barcha elementlar neytronlar bilan nurlantirilganda, radioaktiv 
izotoplarni hosil qiladi. Neytronlarning o‘simlik, tuproq va o‘g‘it 
moddalaridagi erkin yugurish uzunligining katta bo‘lishi, namunalarni 
qayta ishlashsiz ham tahlil qilish imkonini beradi. 
Ayni usul bilan bir vaqtning o‘zida bir nechta elementni aniqlash 
mumkin, qaysiki, sarflanadigan vaqt va xarajatlarni sezilarli darajada 
tejashga kafolat beradi. 
NAT usuli asbob-anjomlarni tarkibiga quyidagilar kiradi: 
neytronlar 
generatori, 
pnevmotransport 
moslamasi, 
kiritilgan 
namunalar faolligini o‘lchash uchun detektorlashning sintillyatsiyalashgan 
bloklari spektrometrik moslama tayanchlari, boshqarish pulti, teletaypli 
EHM.
Tahlil natijalarini qo‘llash sohalari.
O‘simliklar 
tarkibidagi N, P, 
K, Mg, Ca, Si 
va boshqalar miqdorini bilish, ularni hosil bilan olib chiqib 
ketilishini aniqlash va ularning o‘rnini to‘ldirishda muhim ahamiyatga 
ega. 
Shuningdek, tajribalarda qo‘llaniladigan va amalda ishlatiladigan 
mineral o‘g‘itlar tarkibini aniqlashda mazkur usul muhim ahamiyat kasb 
etadi. 
Tuproqlarning kelib chiqishi va agro ishlab chiqarish sohasida 
ishlatilishini aniqlashda tuproq hosil qiluvchi asosiy elementlar - 
Si, Al, 
Fe, Mg 
miqdorini aniqlash bevosita ayni usul bilan bog‘liqdir. 
Mineral tarkib jihatdan muvozanatlashgan ozuqa ratsionlarini 
tayyorlashda mahsulotlar tarkibida 
M (oqsil), R, K 
va boshqa elementlar 
miqdorini aniqlash zamonaviy 
HAT 
usulidan foydalanishni taqozo etadi. 
Rentgen - spektral - radiometrik usul (RSR). RSR - 
turli material-
larning strukturasini buzmasdan qiyosiy o‘rganish usulidir. 
Agrokimyoviy tadqiqotlarda undan tuproq va o‘simlik tarkibidagi 
N 
va C
ni aniqlashda foydalanish mumkin. 
Nurlanishning spektral diapazoni 0,04-1,8 
mkm.

---

82 
Biologik obyektlarda azot va uglerodni miqdoran tahlil etishda ularga 
xos spektrlar 
JW
Po 
radioaktiv nurlanish d - nurlar tarqatishi hisobga 
olinadi. Bunda o‘ziga xos rentgen filtri ishlatiladi. 
Nurlanish kvantlarning oqma proporsional hisoblagichi yordamida 
amalga oshiriladi. 
RSR 
usuldan azot va ugleroddan ko‘ra og‘irroq elementlar 
(K, Ca, S, 
Cl) 
ni aniqlashda ham foydalaniladi. 
Rentgenofluoressent tahlil (RFT). 
Bu usul aniqlanayotgan elementlar 
spektrlari jadalligini ularning namunadagi miqdoriga bog‘liq bo‘lishiga 
asoslangan. Ayni usul elementlar kam yoki ko‘p bo‘lganda ham yuqori 
natija beradi. Uni 
qattiq yoki suyuq 
namunalarni tahlil etishda qo‘llash 
mumkin. Xatoliklar yig‘indisi 5-10^ dan oshmaydi. Analitik liniyaning 
mutlaq jadalligi rentgen trubkasining ish rejimiga bog‘liq. 
Ayni usul bilan tartib raqami 11 (natriy) dan katta bo‘lgan barcha 
elementlarni aniqlash mumkin. 
RFG asosida o‘simlik, hayvon mahsulotlari, o‘g‘it, to‘qimalar 
tarkibini aniqlash mumkin. Uni, ayniqsa, yem-xashaklar tarkibini 
aniqlashda qo‘llash yaxshi natija beradi. Maydalangan mahsulot namunasi 
"xapdori" shaklida zichlansa, usulning aniqligi yanada yuqori bo‘ladi. 
P, 
K 
va 
Ca 
larning miqdori molibdenli anod yordamida 100 soniya 
davomida aniqlanadi. Volframli anodni qo‘llab, bir paytning o‘zida 200 
soniya ichida 
Mg, S, K, Ca, P 
ni aniqlash mumkin. Bunda etalon sifatida 
o‘z tarkibida aniqlanadigan elementlarni tutgan, kimyoviy attestatsiyadan 
o‘tkazilgan namunalar ishlatiladi. Bir ish kuni davomida 100-200 ta 
namunani tekshirish mumkin. 
Avtomat tahlil liniyalari. 
Ma’lumki, bitta elementni (masalan, 
fosforni) oddiy usullar bilan aniqlashda kamida 30 daqiqa sarflanadi. 
Hozirgi paytda avtomatik usulda tahlil qiladigan liniyalar yaratilgan 
bo‘lib, bunda aniqlanadigan eritma nasos yordamida naychalarga 
uzatiladi. Naychalarning bittasidan havo yuboriladi, u eritmani kichik 
hajmli namunalarga bo‘lib maxsus spirallarga uzatadi. Fizik-kimyoviy 
muvozanat qaror topgach, havo to‘xtatiladi va oqim detektorga uzatilib, 
analitik signal hisobga olinadi. Ayni liniyalar 
EHM 
lar bilan jihozlangan 
bo‘lib, hisoblash ishlari tez va aniq bajariladi