Traktorlar va qishloq xo’jaligi mashinalaridan foydalanish, texnik

^М b ^Р ur 'g'.
Rur urinma tortish kuchi g‘ildirakning tuproqqa uringan nuqtasida tuproqni gorizontal tekislikda deformatsiyalab R_ur < Fn reaksiya kuchini paydo qiladi. Bu kuchlar o‘zaro tenglashganda agregat ravon harakatlana boshlaydi.
Traktorning og‘irlik markazida Gtr og‘irlik kuchi ta’sir etadi. Bu kuch Gtrsina gorizontal tashkil etuvchiga va Gr-cosa vertikal tashkil etuvchiga ajraladi.
Traktorning old qismida Rh havoning qarshiligi, traktor yurish qismining tuproqqa uringan nuqtasida agregatning g‘ildirashiga Rf qarshilik kuchi, joydan qo‘zg‘alishda va to‘xtatishda esa Rj ineriya kuchi paydo bo‘ladi.
Havoning qarshilik kuchi

:


Ph = SF
B
и
13
u kuch agregat 13 km/soat gacha tezlikda harakatlanganda juda kam bo‘ladi. SHuning uchun havoning qarshiligi ekspluatatsion hisoblarda e’tiborga olinmaydi. Tenglamada S = 0,07...0,08 - mutanosiblik koeffitsienti, F-old qarshilik maydoni.

5. 
   rasm. Agregat qiyalikka ko‘tarilayotganda ta’sir etuvchi
   

kuchlar va momentlar
Traktorning Rur - urinma tortish kuchi uning Ne quvvatiga, transmissiyaning i_tr - uzatish soniga va rj_tr foydali ish koeffitsientiga, dvigatel valining n_d
aylanish chastotasiga va agregat (mashina) etakchi g‘ildiragi r_k radiusiga bog‘liq.
Bu kuch quyidagi ifoda bo‘yicha aniqlanadi:
^Ne • hr •Гг
P
ⁿd • ^rk
. = 9,55
bunda 9,55 - almashtirish koeffitsienti (30:л)

;


Fn - ilashish kuchi tuproq turiga bog‘liq bo‘lib, ц - ilashish koeffitsienti va G_il - tuproq bilan ilashish kuchiga qarab tavsiflanadi.
G‘ildirakli traktorlar uchun ishlash kuchi quyidagicha aniqlanadi:
G_tr (L - a) • cosa+ M_s
G
a l
O‘rmalovchi zanjirli (gusenitsali) traktorlar uchun ilashish kuchi traktorning og‘irlik kuchiga teng: Gil = Gtr.
Agar agregatga ta’sir etuvchi barcha kuch va momentlarni harakat tekisligiga proeksiyalasak, Rur tortish kuchi balansini hosil qilamiz:
^Pur = ^Pf ^{+ P}a^{+ P}j ^{+ P}x ^{+ P}il .
Barcha qarshiliklar yig‘indisini quyidagicha belgilaymiz:
ZR = ^Pf + ^Pa+ P + ^Ph + Pl .
Rur > Rk bo‘lganda (Rur - ZRk) kuchlar farqi hisobiga agregat harakatlana boshlaydi.
Demak, mexanikaning ikkinchi qonunidan foydalanib, quyidagi tenglamani yozish mumkin:
dS ₌ ^Pur ^- Z ^Rq
dt ^Ma ’
dS
bunda — - agregatning tezlanishi, m/s²; M_a - agregat massasi, kg;
Rq - qarshilik kuchi, N (kg.m/s²) Yuqoridagi tenglama agregatning harakat tenglamasi deb ataladi.

2. 
   §. Traktorning quvvat muvozanati
   

Traktorning dvigateli issiqlik energiyasini mexanik energiyaga aylantiradi. Dvigatelning vaqt birligida bajargan ishi uning quvvati (Ne) ni ifodalaydi. Bu quvvat dvigatelning samarali (effektiv) quvvati deyiladi.
Samarali quvvat transmissiyadagi ishqalanish kuchlarini engishga (Nr), foydali ish bajarishga (Ni), traktor va ishchi mashinaning salt harakatlanishiga (Nf), ishlov berilayotgan maydonda qiyalikka ko‘tarilishga (N«), traktorning joyidan qo‘zg‘alishi va to‘xtashlarida paydo bo‘ladigan inersiya kuchlarini engishga (N), havoning qarshiligini engishga (Nh), sarflanadi. Bunga asosan traktorning quvvat balansini quyidagicha ifodalash mumkin:
N = Nr + N, + N_f + Na+ Nj + N_h.
13 km/soat gacha tezlikda harakatlanib, ishlab chiqarish jarayonlarini bajarayotgan qishloq xo‘jaligi agregatlari uchun havoning qarshiligini engishga quvvat sarfi juda kam bo‘ladi, shuning uchun ekspluatatsion hisoblarda bunday quvvat sarfi e’tiborga olinmaydi.

3. 
   §. Traktorni harakatlantiruvchi kuch chegaralari va uni oshirish yo‘llari
   

Agregatni harakatlantiruvchi kuch tuproq turiga va traktorning konstruktiv o‘lchamlariga bog‘liq.
Tuproqlar traktor g‘ildiraklarining tuproq bilan ilashish koeffitsienti (w) bilan tavsiflanadi. Tuproqlar ilashish koeffitsienti ц = 0,2.0,3 yumshoq, ц =

0. 
   3. 0,5 o‘rtacha va ц = 0,6.0,9 bo‘lgan qattiq tuproqlarga ajraladi [12].
   

Traktorning etakchi g‘ildiraklaridagi R_ur urinma tortish kuchi uning konstruktiv o‘lchamlariga: N_e quvvatiga, i_tr transmissiyaning uzatish soniga, r transmissiyaning foydali ish koeffitsientiga, n^H_d dvigatelning aylanish chastotasiga va etakchi g‘ildirak r_k radiusiga bog‘liq.
Barcha tuproqlarda ma’lum rusumli traktor o‘zgarmas urinma tortish kuchiga ega bo‘ladi, bu kuch faqat harakat tezligiga va traktorning uzatmasiga bog‘liq ravishda o‘zgarishi mumkin.
Traktorni xarakkatlantiruvchi kuch chegaralari 6-rasmda keltirilgan. Agar biz grafikda ordinatalar o‘qi bo‘ylab ta’sir etuvchi kuchlarni, absissalar o‘qi bo‘ylab ilashish koeffitsienti ko‘rsatilgan tuproq turini yozsak, u holda Fn ilashish kuchi, Rur, urinma kuch, Rf va Ra kuchlari to‘g‘ri chiziqlar bilan ifodalanadi.

1. 
   ilashish kuchi etarli bo‘lmagan joy: Rii = Fii - Rf - Ra;
   
2. 
   ilashish kuchi etarli bo‘lgan joy: Ru = Rur - Rf - Ra.
   

Traktorni harakatlantiruvchi kuch deb, etakchi g‘ildirakning markaziga qo‘yilgan, ammo ilashish kuchi mavjud bo‘lmagandagina paydo bo‘ladigan biror tashqi kuchga aytiladi.
Rasmdagi grafikdan ko‘rinadiki, harakatlantiruvchi kuch ilashish etarli bo‘lmagan joyda traktorning ilashish kuchi bilan cheklanadi, ilashish etarli bo‘lgan joyda esa, urinma tortish kuchi bilan chegaralanadi, ya’ni traktorning konstruktiv o‘lchamlariga bog‘liq bo‘ladi.
Traktorning P^H_t tortish kuchi dvigatelning quvvatiga bog‘liq bo‘lgan harakatlantiruvchi kuch bilan cheklanadi, lekin dvigatel tirsakli valining nominal chastotasida olinadigan nominal tortish kuchiga har doim ham mos kelmaydi.
Traktorning tortish xususiyati tuproq sharoitlariga (tuproqning yuza qatlam qattiqligiga) qarab keng ko‘lamda o‘zgaradi.
Tortish xususiyatlarini oshirish uchun g‘ildirakli traktorlarda past bosimli, naqshlari ikki tomonga yo‘naltirilgan shinalar ishlatiladi.


Tish lash ish koe/Jisienti. //
9-rasm. Traktor harakatlantiruvchi kuchining chegaralari



YAngi konstruksiyadagi trakto rlarda etakchi g‘ildiraklarga qo‘shimcha og‘irlik beruvchi maxsus qurilmalar - mexanik va gidravlik vazminlashtirgichlar qo‘llanilgan.
Traktorning tortish kuchini etakchi g‘ildiraklar sonini ko‘paytirib, sirpantirmaydigan zanjirlar kiygizib, olinma o‘rmalovchi zanjirli g‘ildiraklar va yarimzanjirli olinma qurilmalarni, maxsus shakldagi naqshli shinalarni, maxsus tuproq tishlagichlarni, keng to‘g‘inli g‘ildiraklarni va keng o‘rmalovchi zanjirlarni qo‘llanib ham oshirish mumkin .
Nazorat savollari

1. 
   Agregatning harakat tenglamasi nimani ifodalaydi?
   
2. 
   Agregatni harakatlantiruvchi kuch qanday hosil bo‘ladi?
   
3. 
   Harakatlantiruvchi kuchning nominal va chekka qiymatlari ilashish bo‘yicha qanday aniqlanadi?
   
4. 
   Traktorning tortish xususiyatlarini yaxshilash uchun qanday chora- tadbirlarni qo‘llash mumkin?
   

Traktorni harakatlantiruvchi kuchi qanday xolda urinma tortish kuchi bilan chegaralanadi

?

5. 
   

4. 
   §. Ish mashinalarining foydalanish-texnologik
   

x
_£
ossalari
Tayanch iboralar: agrotexnik, energetik, texnik, iqtisodiy va, ergonomik ko ’rsatkichlar, manevrchanlik, mashinaning tortish (sudrash) va solishtirma tortish (sudrash) qarshiliklari, konstruktiv foydalanish va texnologik omillar

.

5. 
   Texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar - agregatlarning ish unumi, zarur mehnat sarfi, pul mablag‘lari sarfi, yoqilg‘i sarfi va h.k. Bunday xususiyatlarga metall va energiya sarflari ham kiradi.
   
6. 
   Ergonomik ko‘rsatkichlar - mehnatning sanitariya-fiziologik sharoitlarini, xizmat ko‘rsatish qulayligini, mehnatning xavfsizligini, estetik ko‘rsatkichlarni ifodalaydi.
   

2. 
   §. Ishchi mashinalarning to‘liq va solishtirma qarshiliklari
   

Texnologik jarayonlarni bajarishda ishchi mashinalar qarshilik paydo qiladi. Bunday qarshilik kuchi Rm harfi bilan belgilanadi. Qarshilik: salt harakatdagi qarshilik Rsh va ishlagandagi qarshilik Ri ga ajraladi. Salt harakatlangandagi qarshilik mashinalarning paykal oxirlarida burilish-larida, daladan-dalaga borishda paydo bo‘ladi. Ish qarshiligi bevosita texnologik jarayonni bajarishda paydo bo‘ladi.
Ish mashinasining qarshiligi ish jarayonining o‘ziga xos xususiyatiga qarab turlicha aniqlanadi.
Haydov agregati uchun plugning tortish qarshiligi foydalanish (ishlatish) bilan bog‘liq bo‘lgan hollarda quyidagi ifodadan foydalaniladi:
^Rpl ^{- K}pl ■^a ■^В , (1)
Bu erda: ^Rpi ~ plugning tortish qarshiligi, kN; ^К_P. - solishtirma tortish qarshiligi, kN/m¹ ; а - haydov chuqurligi, m; В - plugning qamrash kengligi, m.
Pluglarning solishtirma tortish qarshiliklari (Kpl) turli tuproqlarda, kN/m²: juda engil tuproqli (qumli va qumloq) erlarda - 20 gacha; engil tuproqli erda (qumloq va qumoq) - 21-35; o‘rtacha og‘ir erda (qumoq, shag‘alli, zichlashib qolgan erlar) - 36-55; og‘ir tuproqli erlarda (qumoq, soz tuproq) - 56-80; og‘ir (qotib qolgan, soz tuproqli) erlarda - 81-90; juda og‘ir (zichlashib qolgan, qurib, qotib qolgan) tuproqli erda - 91-150.
Oddiy agregatlar uchun tirkama ish mashinasini tortish qarshiligi
Rt = Kr ^Вм
Bu erda: Rm - mashinaning tortish qarshiligi, kN; Km -solishtirma tortish qarshiligi, kN/m; В_м - mashinaning qamrash kengligi, m.
Tortish-yuritish agregatlari uchun mashinaning tortish qarshiligi:
^Rtu ^{— R}M + ^Rqov ,
Bunda Rq_ov - quvvat olish vali orqali harakatga keltiriladigan ishchi organlar qarshiligi, kH.
YUk tashish agregati uchun tirkama mashinaning tortish qarshiligi:
^Rtir ^Gtir ^f tir ^,
bunda G_ir - tirkamaning og‘irlik kuchi, N; f_tir - shataklagichning o‘z g‘ildiraklari bilan harakatlanish qarshiligi koeffitsienti.
Osma va yarimosma mashinalarning, shuningdek terim agregatlarining qarshiliklari quyidagi ifodadan aniqlanadi:
bunda Gm - mashinaning og‘irlik kuchi (vazni), N; fm - mashinaning g‘ildirashdagi ishqalanish koeffitsienti; p - ishchi mashina massasining traktorga beriladigan ulushi; i - uchastkaning nishabligi.
Ishchi mashinaning qamrash kengligi (B) va tuproqqa ishlov berish chuqurligi (a) ma’lum bo‘lganda, mashinaning solishtirma qarshiligi (K) quyidagi ifoda bo‘yicha aniqlanadi:
tuproqqa ishlov berish chuqurligi o‘zgaradigan mashinalar (pluglar) uchun
к = ^Rpi
^p1 aB_pi
boshqa mashinalar uchun