Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

Mard kutar mehmonni yorug‘ yuz bilan,

Nomard o‘zin gizlar mehmon yoiiqsa...

Mahtumqulining  ta’kidlashicha,  mehmon  kim  boiishidan  qat’i 

nazar,  unga  izzat-ikrom  ko‘rsatish,  uni  yorug‘  yuz,  shirin  so‘z  bilan 

qarshi  olish  lozim.  «Ketuvchi  bo'lma»  she’rida  halollik,  muloyimlik 

sifatlari  insonni  ziynatlantiruvchi,  unga  shonu  sharaf keltiruvchi  fazilat 

sifatida ifodalaydi va to‘g‘ri so‘zli boiishga chaqiradi:

Mard o‘g‘lidir elga yozar dasturxon,

To‘g‘ri so‘z ustida berar shirin jon.

Umrini o‘tkazar, aytmaydi yolg‘on.

Jahd aylab, yolg‘on so‘z aytuvchi boima.2

Mahtumqulining  nazdida  to‘g‘ri  so‘zlik  mardlikning  asosiy 

belgilaridan  biridir.  U  inson  hayotini  sevadi,  odamlar  dunyoda  shod- 

xurram,  ahil  do‘stlikda  yashashlari  lozim,  degan  fikmi  ilgari  suradi, 

kattalami  siylamoqni,  ularga  hurmat  bajo  keltirmoqni  yoshlar 

tarbiyasida  birinchi  o‘ringa  qo‘yadi.  Mutafakkiming  ta’kidlashicha, 

yoshlar  ota-onalarining  izzat-hurmatlarini  joyiga  qo‘ymoqlari,  hamma 

joyda,  har  bir  ishda ulaming  ko‘nglini  olishlari,  bu borada ular  ehtiyot 

boiishlari, 

kattalaming  ko‘nglini  qoldiradigan, 

ulami 

ranjitib 

qo‘yadigan harakatlar qilmasliklari lozim.

10 ‘shajoyda, 128-bet.

2 0 ‘shajoyda, 213-bet.

644

---

Mahtumquli  deyarli  barcha  she’rlari  axloq-odob  masalasiga 

alohida e’tibor beradi.  U yaxshi udumlar,  olijanob xislatlami qanchalik 

sevinib,  yurakdan  kuylagan  boisa,  poraho‘rlar,  xalqni  aldash  hisobiga 

kun  ko‘ruvchilar,  hiylagar  makkor  odamlami  shunchalik  nafratlanib 

tasvirladi.  Shu  bois  o‘z  she’rlarida  chinakam  insoniy  tuyg‘ulami  vasf 

etish orqali odamlami umidli va hayotsevar boiishga chaqiradi.

Mahtumquli  inson  xoh  boy,  xoh  xon  boisin,  aslo  takabbur 

boimasligi,  odamlar bilan  ahillikda yashab,  xalqning holidan xabardor 

boiishi,  istak,  orzulariga  quloq  solishi  lozim  deb  biladi,  hayoti 

davomida shu qoidaga qat’iy rioya etdi.

Shu  bois  Mahtumqulining  axloq-odob,  taiim-tarbiyaga  doir 

asarlari  bizning  kunlarimizda  ham  o‘z  ahamiyatini  yo‘qotmagan.Uning 

bu asarlari yoshlarimizni eng yaxshi  fazilatlar egasi,  komil  inson boiib 

yetishishlarida  hamon  hayot  darsligi,  ibrat  namunasi  boiib  xizmat 

qilmoqda.

Mirza 

Fatali 

Oxundov 

(1812-1878) 

taniqli 

Ozarbayjon 

ma’rifatparvari,  yozuvchisi, jamoat  arbobi  va  pedagogi.  U  Ozarbayjon 

xalqi  orasida  keng  savodxonlik  va  ma’rifat  tarqatishga  doir  amaliy 

tadbirlar  ishlab  chiqish  ishida,  shuningdek,  dunyoviy  ilmlar  beruvchi 

maktablar  tarmogini  kengaytirishda  zo‘r  faollik  ko‘rsatdi. 

Uning 

tashabbusi  bilan  Gori  o‘qituvchilar  seminariyasi  qoshida  Ozarbayjon 

boiimi ochilgan edi. Shu bilan birga, Fatali Oxundov adabiyotning katta 

tarbiyaviy  ahamiyatini  tan  olar va u  o‘zining  o‘quv  rejalarida jismoniy 

tarbiya hamda mehnat taiimiga ham keng o‘rin ajratar edi.

Rashid  Efendiyev  (1869-1942)  Ozarbayjon  pedagogi,  shoiri  va 

yozuvchisi  -  o‘sha  vaqtda Kavkazda  ilg‘or rus  pedagogikasi  ta’sirining 

yirik  markazi  boigan  Gori  o‘qituvchilar  seminariyasida  maiumot 

olgan,  seminariyani  tamomlagandan  so‘ng  qishloq  maktablarida,  keyin 

esa  Zakavkaze  o‘qituvchilar  seminariyasida  dars  bergan.  1918—

yilda 

Bokudagi  o‘qituvchilar  seminariyasiga  direktor  qilib  tayinlangan  edi. 

Rus pedagogikasi ilg‘or arboblarining kuchli ta’sirida R.  Efendiyevning 

ilg‘or qarashlari tarkib topdi va unga K.D.Ushinskiy, ayniqsa, katta ta’sir 

ko‘rsatdi.

Rashid Efendiyev K.D.Ushinskiy g‘oyalariga amal qilib, ozarbayjon 

maktablari 

uchun 

bir 

qancha 

darsliklar  yaratdi. 

Bunda  u 

K.D.Ushinskiyning  «Rodnoe  slovo»  va  «Detskiy  mir»  kitoblarida 

surilgan  ilg‘or g‘oyalami  ijodiy  rivojlantirdi.  U  o‘zining  «Detskiy sad» 

va  «Detskiy  mir»  darsliklarida  Ozarbayjon  folkloridan,  o‘z  xalqining 

tarixi va turmush tarziga doir ajoyib materiallardan keng foydalandi.

645

---

R.  Efendiyev  o‘qitish  ona  tilida  olib  boriladigan  dunyoviy  va 

hammabop  ilm-ma’rifat  tarmog‘ini  rivojlantirish  uchun  qat’iy  kurash 

olib bordi. U Tiflisda xotin-qizlar musulmon maktabi tashkil etishda faol 

qatnashdi.

Shunday  qilib,  R.Efendiyev  11  yil  mobaynida  «rus  tuzem» 

maktabida,  keyinchalik  esa  o‘zi  awal  o‘qigan  Gori  seminariyasida 

o‘qituvchilik  qilib,  hayotining  oxirigacha  Ozarbayjonda  madaniyat  va 

pedagogik fikrlaming yuksalishida katta rol o‘ynadi.

Qayum  Nosiri  (1825-1902)  XIX asming  ikkinchi  yarmida yashab 

ijod  etgan  tatar  xalqi  fan  va  madaniyatining  buyuk  arboblaridandir.  U 

pedagogika,  falsafa,  lingvistika va tarixga doir bir qancha asarlar yozib 

qoldirdi.  Uning  «Nauchnaya grammatika  tatarskogo yazika»,  «Russko- 

tatarskiy  slovar»,  «Sintaksis»  kabi  asarlari,  matematika  darsliklari  va 

boshqalar  katta  ahamiyatga  ega.  U  o‘qitish  rus  tilida  olib  boriladigan 

tatar maktabining birinchi tashkilotchisi, tatarlardan chiqqan birinchi rus 

tili o‘qituvchisi edi.

Q.Nosiri  o‘qituvchiga  yuqori  talablar  qo‘yar  ekan:  « 0 ‘qituvchi 

awalo  o‘zini  buyuk  ishlar  qilayotgan  kishilar  qatorida  deb  hisoblashi 

kerak...  Osz  o‘quvchilaringni  shunday  tarbiyalaginki,  ularda  sening 

tarbiyang  ta’siri  ular  hayotining  oxirigacha  ko‘rinib  tursin»,  deb 

ta’kidlagan edi.

Ibray  Oltinsarin  (1841-1889)  -   XIX  asming  ikkinchi  yarmidagi 

buyuk  qozoq  pedagogi,  olimi  va  shoiri.  Uning  ijtimoiy-pedagogik 

qarashlari ms pedagoglarining ta’sirida tarkib topdi..

Oltinsarin 

1861-yilda  To‘rg‘ay  maktabiga  o‘qituvchi  qilib 

tayinlandi.  Shu  bilan  birga,  Oltinsarin  xotin-qizlar  ta’limining 

qaldirg‘ochi va qozoqlarda birinchi hunar maktabining tashkilotchisi edi. 

U  rus  grafikasi  asosida  bosib  chiqarilgan  birinchi  qozoq  darsliklarini 

tuzgan,  birinchi  boiib  qozoq  maktablarida  o‘quvchilaming  ona  tilida 

o‘qitilishini amalga oshirgan.

Oltinsarinning  fikricha,  doimo  maktab  o‘z  tuzilishiga  ko‘ra  keng 

ma’nodagi  yangi  madaniy  hayot -  qozoq  xalqi  orasida yangi  urf-odat, 

tartib,  intizom,  gigiena asoslari,  sanitariya, hunarlar va san’at namunasi 

boiib  xizmat  qilishi  kerak.  Maktab  tevarak-atrofdagi  aholi  orasida 

chinakam  madaniyat o‘chog‘iga aylanishi,  qozoq xalqirii  savodli  qilish, 

ilmiy-ommabop  kitoblami  o‘qiy  olishi  uchun  yaxshi  kutubxonaga  ega 

boiishi  zamr;  o‘qituvchi  -   maktabdagi  tarbiyachi  —  ishning 

muvaffaqiyatini  hal  qiladi,  hamma  narsa  unga,  uning  pedagogik

646

---

ishga  tayyorgarligiga,  uning o‘z ishini sevishiga  bog‘iiq, degan fikmi 

ilgari surgan.

Abay  (Ibrohim)  Qo‘nonboyev,  (1845-1904)  qozoq  yozma 

adabiyotining asoschisi, ma’rifatparvar shoiri. U o‘zi tug‘ilgan Ching‘iz 

ovulidagi  diniy  maktabda  savod  chiqarib,  10  yoshida  Semipalatinsk 

shahridagi  Ahmad  Rizo  madrasasida  ta’lim  oladi.  Bu  yerda  Alisher 

Navoiy,  Sa’diy,  Xo‘ja  Hofiz,  Fuzuliy  kabi  mumtoz  shoirlar  asarlarini 

o‘rganadi.  Shaharda uch yil taiim  olgach,  otasi uni o‘qishdan olib,  elni 

boshqarish  ishlarida  qatnashtiradi.  Lekin  Abay  o‘z  bilimini  oshirishni 

afzal  ko‘radi.  Qunt  bilan  mutolaa  qilib,  Sharq  va  G‘arb  xalqlari 

adabiyoti  bilan  tanishadi,  19  yoshda  «Alifbo»  sherini  yozib,  ilk  bor 

xalqni  ilm-ma’rifatni  egallashga chaqiradi.  U  Cho‘qon Valixonov  bilan 

Ibray  Oltinsarin  boshlagan  ma’rifatparvarlik  g‘oyalarini  1887-yilda 

yozgan «Ilm  topmay maqtanma»,  «Yoshlikda  ilm bor deb o ‘ylamadim», 

«Intematda  o ‘qiydi»  she’rlarida  targ‘ib  qiladi,  «Mening  elim  — 

qozog‘im»,  «Boylar yurar  molin  ardoqlab»,  «Adashganning  oldi y o ‘l» 

kabi she’rlarida birdamlikka va insonparvarlikka da’vat etadi.

Abay  o‘z  ijodi  bilan xalqni  ilm-ma’rifat,  insoniylik sari yetaklaydi, 

shuningdek,  muhabbat  va  do‘stlikni  ulugiovchi  she’rlar  bitadi.  «Ey 

muhabbat,  ey do ‘stlik»,  «Yigitlar,  o ‘yin  arzon,  kulgi qimmat»,  «Ba’zan 

tusar  ko ‘ngling»,  «Qiz  so 'zi»,  «Yigit  so‘zi»,  «Ko ‘zimning  qorasi», 

«Oshiq so ‘zi - tilsiz so ‘z» kabi she’rlari shular jumlasidandir.

Abayning  deyarli  har  bir  asari  ma’rifly-tarbiyaviy  ahamiyatga ega. 

Garchi  Abay  sof pedagogik  asarlar  yaratmagan,  bevosita  murabbiylik 

bilan  shug‘ullanmagan  boisa-da,  uning  ijodida  yoshlar tarbiyasiga  oid 

didaktik  pand-nasihat  va  yoi-yo‘riqlar  keng  o‘rin  olgan.  U  o‘zining 

taiim-tarbiya  xususidagi  qarashlarini  psixologik  jihatdan  chuqur 

asoslaydi.

Abay  xalqining  ma’naviy  ehtiyojlarini  qondirish  uchun  yoshlami 

halol  mehnat  qilishga,  ulug‘  va  bilimdon  odamlaming  maslahatlariga 

quloq  solib,  aql  va  ilmdan  bahramand  boiishga  da’vat  etadi, 

ishyoqmaslik,  faoliyatsizlik,  loqaydlik  kabi  illatlarini  qoralaydi,  bu 

illatlar  bolalar  tarbiyasiga  salbiy  ta’sir  ko‘rsatayotganiga  kuyinib 

shunday deydi:

«Ne  uchun  bolani  dunyoga  keltirib  itday  nochor  hayoting,  azob- 

uqubatlaringga  sherik  qilishni  istaysan?  Bolangga  yaxshi  tarbiya 

berolmasang,  qanday ota bo‘lding o ‘zi? Agar shunga erisha olmasang,